بازگشت

زيارتنامه


متني که هنگام زيارت مرقد پاک امام حسين «ع » و هر يک از امامان معصوم و ذريه پاک پيامبر و شهداي اهل بيت خوانده مي شود، دعايي که به عنوان تشرف باطني براي ائمه و امامزادگان مي خوانند و حاوي سلام و درود زائر نسبت به مدفون در آن مرقدهاست.

از آنجا که «زائر» را ادب و معرفت شرط است، پس سخني که هنگام زيارت بر زبان مي آورد، بايد والا و عارفانه و مؤدبانه باشد.هر زائر مي تواند از پيش خود و به زبان خود، جملاتي و نيايش و دعايي را به عنوان زيارتنامه بخواند، ولي در منابع ما، متوني به نام «زيارتنامه » نقل شده که سند آنها به ائمه مي رسد و به عنوان «زيارتهاي ماثوره » شناخته مي شود.علماي دين، کتب متعددي بصورت مجموعه هاي زيارات، تدوين کرده اند، که آميخته اي است از زيارتهاي مستند و منقول از معصومين و زياراتي که انشاي علماي بزرگ است.در اين ميان، آنچه از ائمه نقل شده، بسيار است، همچون زيارتهاي: امين الله، جامعه کبيره، وارث، عاشورا و زيارت اربعين.کتابهاي دعا و زيارات نيز بسيار است، همچون: مصباح المتهجد، مفاتيح الجنان، مزار، بحار الانوار (جلد زيارات).

دقت در مضامين و محتواهاي زيارتنامه ها بسيار مفيد است.مفاهيم کلي که در زيارات ديده مي شود، بسيار است، از جمله: محبت، مودت، موالات، اطاعت، صلوات، سلام، عهد، شفاعت، توسل، وفا، دعوت، نصرت، تسليم، تصديق، صبر، تولي و تبري، مواسات، نماز، زکات، زيارت، تبليغ، وراثت، مساعدت، معاونت، سعادت، رضا، خونخواهي، جنگ و صلح، امر به معروف و نهي از منکر، تقرب به خدا، برائت از دشمنان، ولايت، فوز، نصيحت، جهاد، فدا شدن و... دهها عناوين و مفاهيم کلي که از مطالعه فقرات زيارتنامه ها برمي آيد.اوصافي که در زيارتنامه ها آمده، برخي کلي و قابل انطباق بر همه ائمه و معصومين است، و برخي هم به تناسب وضعيت زندگي و شهادت امام خاص يا امامزاده و شهيد بخصوصي به کار رفته است.محورهاي کلي مفاهيمي که در زيارتنامه ها آمده است، مي تواند اينگونه فهرست شود:

-مسائل اعتقادي، توحيد، نبوت، صفات خدا...

-شناخت ائمه، اوصاف، فضايل و مقاماتشان.

-تاريخ زندگي و عملکرد اولياء دين و مظلوميتهايشان.

-پيوندهاي «ولايي » بين زائر و پيشوا و همسويي در فکر و موضع و عمل و اقدام.

-افشاگري بر ضد ستمگران حاکم و جنايتهايشان نسبت به طرفداران «حق » وطالبان «عدل ».

-تولي و تبري، شفاعت، توسل، دعا و... معارفي از اين قبيل.

-طرح آرمانهاي والا و خواسته هاي متعالي و نيازهاي برتر.

-و برخي موضوعات ديگر.در واقع، يک سري معارف ديني و ارزشهاي مکتبي و فضايل رفتاري در قالب فقرات زيارتنامه، از طريق ائمه به شيعيان و زائران آموخته شده است.زيارتنامه ها، نوعي اعلام مواضع اعتقادي، اخلاقي و سياسي است که توسط زائر، در مقدسترين مکانها، با زباني رسا ابراز مي شود.

«سلام » ها و «لعن » ها، محور عمده ديگري در زيارتنامه هاست، بخصوص آنچه به شهداي عاشورا مربوط مي شود.سلام به امام و پيامبر و شهيد مورد زيارت، و لعنت به دشمنان، ظالمان، غاصبان، شريکان جور، همدستان ظالم، راضيان به ستم، زمينه سازان ظلم.

«حب و بغض »، جلوه ديگري از اصل مهم «تولي » و «تبري » است که با عبارات مختلف در زيارتنامه ها آمده است، از ساده ترين شکل آن که حالت قلبي است، تاشديدترين صورت بروني آن که با عنوان «حرب » و «سلم » مطرح شده است. «بيعت »، عنصر ديگري در زيارتنامه هاست. پيمان و ميثاق زائر با امام و شهدا. «جهاد»، محتواي زنده ديگري در راستاي عملکرد اولياء خدا. مثلا در مورد پيامبر خدا، امير المؤمنين، حمزه سيد الشهدا، امام حسن، امام حسين، شهداي احد، شهداي کربلا و... تعبير «جهاد» به کاررفته است، با خطابهايي چون: «جاهدت في سبيل الله، جاهدت في الله حق جهاده، جاهدت الملحدين...» و «شهادت »، از جلوه هاي بسيار روشن فرهنگ عاشوراست که در زيارتنامه ها ديده مي شود.

فرهنگ شهادت و نيز شهادت طلبي، در جا به جاي زيارتهاي ماثوره ديده مي شود. کشته شدن در راه خدا و بر منهاج رسول الله و دين حق و سعادتمند شدن در سايه شهادت، و طرح جدي اين مسائل، معارضه با تبليغات دشمناني است که شهداي کربلا و سيد الشهدا را ياغي بر خليفه و خارجي معرفي مي کردند.در زيارتي که امام هادي «ع » آموزش داده است، مي خوانيم: «اشهد انک و من قتل معک شهداء احياء».در زيارتنامه هاي متعدد و نيز ادعيه گوناگون، از خواسته هاي زائر، توفيق قيام و خونخواهي در رکاب «قائم » عليه السلام است.اين القاء فرهنگ شهادت طلبي در جان و انديشه شيعه است: «و ان يرزقني طلب ثارکم مع امام هدي ظاهر...» (زيارت عاشورا) و در زيارت جامعه، اعلام حمايت و نصرت نسبت به امام زمان «عج » است: «نصرتي معدة لکم ومودتي خالصة لکم ».

در زيارت شهداي کربلا، تعبيراتي از اين قبيل ديده مي شود: اصفياء، اولياء، اوداء، انصار، و نشان دهنده ارزشگذاري به صفاتي چون برگزيدگي، ولايت، مودت و نصرت در قاموس کربلاست. همچنين، تقرب به خدا و رسول و ائمه، با برائت از دشمنان خدا حاصل مي شود.اين نيز جهتگيري خاص اجتماعي-مکتبي زائر را مي رساند. [1] .


پاورقي

[1] براي مطالعه در تحليل محتوايي زيارتنامه‏ها، ر.ک: مقالات زيارت در مجله‏ «پيام انقلاب‏». سال 1365.از شماره‏172 تا 181 به قلم نگارنده.