از نگاه تربيتي و اخلاقي، يكي از بهترين و كارآمدترين روش هاي پرورشي و سازندگي، تربيت از راه نشان دادن الگوها و سرمشق هاي عيني و عملي است.

خداوند براي هدايت بشر، راهنما فرستاده و براي تعيين راه و پيمودن مسير، حجت قرار داده است.

الگوهاي مكتبي، الگوي همه جانبه امت براي راهيابي به كمال و خودسازي و بندگي اند.

اسلام به عنوان مكتبي انسان ساز و جامعه پرداز، اين اصل اصيل را در برنامه هاي تربيتي و اخلاقي خود مطرح كرده و با ارائه الگوهاي اصلي و حقيقي و پرهيز دادن از الگوهاي بدلي و دروغين، روش تربيتي ويژه اي را به جامعه بشري نشان داده است.

قرآن كريم افزون بر آموزش هاي موعظه اي، دستورالعمل هاي كلي و بنيادي در زمينه كسب فضايل و خصلت هاي انساني و آداب و اخلاق اسلامي؛ الگوهاي عيني را نيز معرفي كرده است. به نمونه هايي دقت كنيد:

1. (قد كانت لكم أسوة حسنة في ابراهيم والذين معه)؛ [1] قطعا براي شما در پيروي از ابراهيم و كساني كه با اويند سرمشقي نيكوست.

2. (لقد كان لكم في رسول الله أسوة حسنة)؛ [2] براي شما در زندگي رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم سرمشق نيكويي است.

در قرآن، در چند آيه، سخن از نمونه هاي عالي انساني به ميان آمده و به عنوان راه يافتگان فرزانه و قابل پيروي معرفي شده اند. [3] .

در فرهنگ ديني و گفتار پيشوايان مذهبي نيز به اين اصل اساسي اشاره و تصريح شده است.

امام علي عليه السلام فرمود:

فتأس بنبيك الأطيب الأطهر صلي الله عليه و آله و سلم فان فيه أسوة لمن تأسي؛ [4] پس به پيامبر پاكيزه و پاك ات صلي الله عليه و آله و سلم اقتدا كن كه در - رفتار - او خصلتي است كه زدودن اندوه خواهد...

در اين كلام نوراني كه حضرت پيش از آن به اسوه هايي مانند حضرت موسي، عيسي و داود عليهم السلام اشاره مي كند، دو نكته قابل دقت است:

1. اصل اسوه پذيري و ضرورت الگو در زندگي انسان مسلمان.

2. نشان دادن بهترين و جامع ترين الگو در تمام زمينه هاي انساني و الهي؛ يعني وجود پر بركت و با كرامت رسول الله صلي الله عليه و آله و سلم.


در اين باره به فرمايشي از امام صادق عليه السلام دقت كنيد كه از شيعيان مي خواهد كه با زبان عمل، مردم را به فرهنگ ديني فراخوانند كه اين زبان، اثرش از زبان گفتاري بسي بيشتر و سودمندتر است:

كونوا دعاة للناس بغير ألسنتكم ليروا منكم الورع والاجتهاد و الصلاة والخير فان ذلك داعية؛ [5] .

مردمان را به غير گفتارتان به سوي اسلام و ارزش هاي ديني فراخوانيد تا در رفتار شما پرهيزگاري و تلاش و نماز و نيكي ببينند، چه اين كه اين گونه دعوت كردن، اثر گذار است.

ترديدي نيست كه يكي از بهترين و موفق ترين روش هاي تربيتي، تربيت از راه نشان دادن الگوهاي عملي است و به همين جهت قرآن كريم، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم را اسلام مجسم و قرآن مجسد مي نامد، زيرا تمام مبادي ارزش ها در وجودش و در سخن و سيره اش متبلور شده است.

در كتاب هاي تربيتي نيز اين روش را براي پرورش و سازندگي فرد و جامعه سودمندتر مي دانند.

عملي ترين و پيروزمندانه ترين وسيله ي تربيت، تربيت كردن با يك نمونه عملي و سرمشق زنده است. تأليف كتاب در موضوع پرورش آسان است و ترسيم يك نقشه خيالي اگر چه كامل و همه جانبه و وسيع باشد، آسان تر؛ اما اين روش و نقشه تا هنگامي كه به يك حقيقت عيني و واقعي بر روي زمين تبديل نشده... مركبي است بر كاغذ و نقشه معلق در فضا. تنها روشي محقق مي شود و منشا حركت مي گردد و تحولي در تاريخ ايجاد مي كند كه عملا بر روي زمين و در زندگي اجتماعي اعمال گردد. [6] .