آيةاللَّه سيد عبدالحسين شرف الدين عاملي عقيده دارد اصل تمثيل و شبيه خواني در زمان صفويه مرسوم شده است. [1] مرحوم حسن مشحون در مقدمه كتاب خود، موسيقي مذهبي (ج 1، موسيقي تعزيه) مي گويد: اولين كسي كه تأسيس اساس شبيه و تشبيه واقعه كربلا را نمود، محمّدباقر مجلسي (متوفي 1111 هجري) بود. رضا خاكي از پژوهندگان تئاتر مذهبي، متن هاي شناخته شده تعزيه را به حدود اوايل قرن يازدهم هجري برمي گرداند. [2] اما ادوارد براون مي نويسد: نمايش صحنه ها و مجالس هيجان انگيزي كه به تعزيه خواني موسوم است در اوايل دوره صفويه معمول نبوده و در ازمنه بعد مرسوم شده است. چنانكه يكي از مورخين اروپايي كه در زمان سلطنت شاه صفي در اردبيل به سر مي برده است، شرح مبسوطي از مشهودات خود داده و ترتيب عزاداري، شيون و نوحه گري عاشورا يا روز قتل را ذكر نموده است، ولي هيچ اشاره اي به نمايش و تعزيه نمي كند. [3] .

مايل بكتاش در مقاله «تعزيه و فلسفه آن» مي نويسد:

تصوير نمايش واقعه عاشورا از رسم نوحه خواني هاي سوگواران توام با وصف آشكار واقعه، به زبان اول شخص و نيز از نخستين مقتل خواني ها پديد آمد. اين وضع از اواخر دوره صفويه آغاز و با طي دوره زنديه تا اوايل عهد قاجار... ادامه داشت ... [4] .

دكتر محمّدجعفر محجوب كه در باب تعزيه پژوهش هايي انجام داده است، در مقاله تأثير تئاتر اروپايي و نفوذ روش هاي نمايش آن در تعزيه مي نويسد:

براي اثبات اينكه تعزيه در دوره صفويه وجود داشته، هيچ مدرك مستندي در دست نداريم، در عوض دلايل قوي براي رد وجود آن در آن دوره داريم ...

وي در ادامه اين مقاله مي افزايد:

از يك سو مي بينيم كه تا سده هفدهم ميلادي، تعزيه، يعني بازنمايي نمايش وقايع كربلا، در ايران وجود نداشت، در حالي كه از ديگرسو به استناد مدارك در دسترس مشهور است كه يك اروپايي صحنه هاي نمايشي از واقعه كربلا را در خلال سال 1780م به چشم ديد. [5] بنابراين چنين دگرگوني بزرگي كه در آن مجالس سوگواري و دسته هاي سينه زن به صورت نمايش تئاتري درآمدند، بايد در سده هيجدهم ميلادي رخ نموده باشد. [6] .

اما نامبرده در جاي ديگر نظر خويش را به صورت ذيل ارائه مي دهد:

تعزيه به احتمال قوي به صورت هيئت فعلي خويش در پايان عصر صفوي پديد آمد و از همه سنّت هاي كهن نقالي و روضه خواني و فضايل و مناقب خواني و موسيقي مدد گرفت و تشكيلاتي محكم براي خود ترتيب داد و كارگردانان ورزيده، اداره آن را در دست گرفتند. [7] .

دكتر عنايت اللَّه شهيدي - از پژوهندگان شبيه خواني - در مقاله «دگرگوني و تحول در ادبيات و موسيقي تعزيه» نوشته است:

... تعزيه پديده فرهنگي ساده يا مشخصي نيست كه در مقطع تاريخي خاصي به ظهور رسيده باشد، بلكه تدريجاً پس از سده ها به واسطه عوامل مختلف اجتماعي، مذهبي، فرهنگي، هنري و فلسفي پديد آمد. گفته مي شود كه شكل رايج آن در خلال سال هاي آخر دوران صفوي به وجود آمده است. [8] .

جمشيد ملك پور كه در خصوص نمايش هاي مذهبي و شبيه خواني تحقيقاتي دارد و مقالات و آثاري در اين مورد انتشار داده است، يادآور مي شود:

با روي كار آمدن دولت صفويه و رسميت يافتن تشيع و نزديكي حكومت و ديانت، جريان سرودن اشعار داستاني و به نظم داستاني درآوردن واقعه كربلا، گسترش عظيمي يافت؛ به طوري كه در كوچه و برزن دسته هاي سينه زن و زنجيرزن و نوحه خوان ها به راه مي افتادند و در سوگ واقعه كربلا عزاداري مي كردند. نطفه نمايش تعزيه در همين آيين هاي عزاداري بسته شد ... [9] .

از مواردي كه اين نكات را تأييد مي كند نقاشي هاي ديواري امامزاده زيد اصفهان مي باشد كه تصويري است از صحنه هاي تعزيه و شبيه نامه ها و تداعي كننده حالات روحي و احساساتي مراسم تعزيه. اين نقاشي ها كه مربوط به سال 1097 هجري هستند، طي آنها صحنه شهادت حضرت علي اكبرعليه السلام، قاسم بن حسن عليه السلام و عبداللَّه بن حسن به تصوير كشيده شده و آندره گدار فرانسوي به بحث و بررسي پيرامون اين مدرك ارزشمند پرداخته است. [10] .