بازگشت

اقتباس و الهام از كتاب روضة الشهداء


يكي از منابعي كه به مضامين نوحه ها و مرثيه ها راه يافت و مأخذي مهم براي تنظيم اشعار شبيه نامه هاي عاشورا تلقي گرديد، كتاب روضةالشهدا تأليف كمال الدين حسين بن علي واعظ كاشفي (متوفي به سال 910 هجري) مي باشد. وي اين كتاب را به دستور سيد مرشدالدين عبداللَّه معروف به سيد ميرزا داماد سلطان حسين پايقرا تأليف نمود. كتاب مورد اشاره شامل يك پيشگفتار و ده باب است كه هر باب اختصاص به حالات يكي از انبيا و اوليا و يا افرادي از خاندان عصمت و طهارت اختصاص دارد. باب هفتم تا دهم اين كتاب به حوادث و وقايع كربلا اختصاص يافته است. مرحوم خوانساري در كتاب روضات الجنات در معرفي اين اثر مي نويسد: «... روضةالشهدا نخستين كتابي است در مقاتل كه به فارسي تصنيف شده. ذاكرين مصائب اهل بيت عليهم السلام آن كتاب را تلقي به قبول نموده و در رؤس منابر آن را قرائت مي كردند». [1] در واقع چون افرادي بر سر منابر از روي اين كتاب براي مردم مطالبي را در سوگ اهل بيت عليهم السلام مي خوانده اند از آن زمان سنّت روضه خواني - خواندن كتاب روضةالشهدا - مرسوم و متداول گرديد. سعيد نفيسي مي نويسد:

... ملا حسين كاشفي يكي از معروف ترين دانشمندان قرن نهم و مؤلفان زبان فارسي است. كاشفي در شعر كاشفي تخلص مي كرده است ... روضةالشهدا كه معروف ترين كتاب فارسي در واقعه كربلاست و چون مدت هاي مديد آن را بر سر منبر مي خواندند، اصطلاح روضه خواني از نام همين كتاب آمده [است] ... [2] .

اين كتاب بعدها به عنوان مهم ترين ماخذ مورد مراجعه تعزيه نويسان قرار گرفت و بخش عمده اي از نسخه هاي تعزيه، تأثير پذيرفته از مندرجات آن است و در مواقعي عين مطالب منثور آن توسط شاعران به صورت نظم درآمده و در تعزيه از آنها استفاده شده است. روي آوردن به اين اثر در اشعار رثايي و سوگواري هاي نمايشي محتوا و مضامين آنها را مورد تأمل و خدشه قرار داد، چرا كه مطالب روضةالشهدا وقتي به منابع موثق روايي و مقاتل معتبر عرضه مي گردد، كاملاً رنگ مي بازد و متأسفانه اخبار و قصه هاي جعلي و غير واقعي به آن راه يافته و اين نوشتار را از اعتبار انداخته است. محدث نوري نخستين كسي است كه تحريفات اين كتاب را مورد انتقاد قرار داد و خاطرنشان ساخت دروغ هاي راه يافته بدان همچون داستان زعفر جني و عروسي قاسم و ... اولين بار در كتاب اين نويسنده آمده است. [3] .

منابع و مدارك تاريخي مشخص نكرده اند كه مسلك ملاحسين كاشفي چه بوده است. اما از برخي قرائن برمي آيد كه ملاحسين مذهب شافعي داشته است، زيرا چون از امام حسين عليه السلام نام مي برد و مي گويد: اميرالمؤمنين و اين رسم متداول در بين سني هاست و شيعيان تنها به حضرت علي عليه السلام اميرالمؤمنين مي گويند. نكته ديگر اينكه نامبرده تفسير مواهب عليه را با گرايش به مذهب تسنن تأليف نمود. استاد شهيد مرتضي مطهري درباره اين مؤلف و كتابش اين گونه اظهارنظر كرده است:

... تاريخش را كه مي خوانيم معلوم نيست شيعه بوده يا سني و اساساً مرد بوقلمون صفتي بوده است، بين شيعه كه مي رفته خودش را شيعه صد در صد و مسلم معرفي مي كرد و بين سني ها كه مي رفته خودش را حنفي نشان مي داده است ... وقتي كه اين كتاب [روضةالشهدا] را خواندم ديدم حتي اسم ها جعلي است ... از وقتي كه اين كتاب به دست مردم افتاد كسي تاريخ واقعي امام حسين عليه السلام را مطالعه نكرد ... . [4] .

مولانا محمّد بن سليمان فضولي (متوفي962 هجري)، شاعري كه به زبان هاي تركي، عربي و فارسي مسلط بود، روضةالشهدا را با همان سبك و سياق و افزودن تعليقاتي بر آن به زبان تركي درآورد كه به حديقة السعداء معروف است.

ملا آقاي دربندي تمام مطالب روضةالشهدا را به انضمام مطالبي ديگر تدوين كرد و كتابي به زبان عربي با نام اسرار الشهادة نگاشت. شهيد مطهري مطالب اين اثر را مخدوش و جعلي مي داند و مي گويد: «واقعاً مطالب اين كتاب انسان را وادار مي كند كه به [حال] اسلام بگريد ...». [5] به اعتقاد شهيد مطهري پديدآورنده اين اثر انساني خوبي بوده و نسبت به امام حسين عليه السلام اخلاص داشته و هر وقت نام آن امام شهيد را مي شنيده اشكش جاري مي گرديد. اما به كتابش كذب و تحريف راه يافته است. حتي مرحوم محدث نوري در كتاب لؤلؤ و مرجان ضمن انتقاد از مضامين اسرارالشهادة مؤلفش را مورد تأييد قرار داده است. استاد شهيد مرتضي مطهري يادآور مي شود: «با اينكه [مرحوم دربندي] مرد عالمي است ولي اسرارالشهادة را نوشته كه به كلي حادثه كربلا را تحريف كرده است. كتابش مملو از دروغ است ...». [6] .


پاورقي

[1] مقدمه کتاب روضةالشهدا، به تصحيح و مقابل حاج محمّد رمضاني، چاپ اسلاميه، تهران، ص 8.

[2] تاريخ نظم و نثر در ايران، سعيد نفيسي، ج 1، ص 247 - 245.

[3] ر. ک: لؤلؤ و مرجان، محدث نوري.

[4] حماسه حسيني، شهيد مطهري، ج 1، ص 54 - 53.

[5] همان، ص 55.

[6] همان، ص 106.