بسياري از متكلمان، ايمان را از جنس افعال قلبي صرف دانسته اند. در اين ديدگاه بدون اينكه از ارزش عمل به طاعات كاسته شود و يا انفكاك ناپذيري عمل از ايمان ناديده گرفته شود. از اخل عمل در تعريف ايمان خودداري شده است. به تعبير فاضل مقداد در اللوامع الالهية اقرار به زبان كاشف از ايمان، و اعمال، ثمرات فعلي آن است. [1] .

همه شيعيان [2] غالب اشاعره [3] در اين خصوص هم رأي هستند. آنها در تفسير ماهيت فعل قلبي كه ايمان نام دارد، اختلاف نظر دارند. تفتازاني آراي آنها را در چهار گروه طبقه بندي كرده است:

2/1 - معرفت و علم در مقابل جهل - تفتازاني اين رأي را به شيعه نسبت مي دهد. معرفت انگاري ايمان نزد بسياري از فرق مرجئه [4] و برخي از گذشتگان شيعه ديده مي شود. در مقام نقد، عده اي آن را مغالطه «اين از آن پس اين همان» دانسته و عده اي آن را مغالطه ي كنه و وجه انگاشته اند.

2/2 - تصديق در مقابل انكار و تكذيب. تفتازاني اين نظر را از آن اشاعره مي داند و آن را با معناي لغوي واژه ي ايمان منطبق مي انگارد. وي در توضيح از چيستي تصديق به تحليل بوعلي، كه سخن او را در اين مقام حجت مي داند، ارجاع داده است. مراد از تصديق، تصديق به معناي منطقي است و مترادف با يقين باب برهان به كار مي رود؛ شهيد ثاني در حقايق الايمان بر همين رأي رفته است.

2/3 - تسليم. غزالي در باب ايمان چنين ديدگاهي اخذ كرده است. [5] تفتازاني در توضيح مراد غزالي آن را دوپهلو يافته است از حيث علم انگاشتن ايمان و علم ندانستن آن [6] .

2/4- كلام نفس. ديدگاه امام الحرمين جويني، استاد غزالي درباب ايمان بر اين راي است.

در تفسير ايمان به منزله ي فعل قلبي آراي ديگري نيز وجود دارد كه به دليل عدم شهرت در گزارش تفتازاني و ساير متكلمان نيامده است؛ مانند تفسير برخي از فرقه هاي مرجئه مانند صالحيه و شمريه كه بر مبناي آن ايمان از مقوله ي احساس، محبت وعشق است.

وجه مشترك همه ي آرايي كه تفتازاني نقل كرده، ماهيت شناختاري ايمان است. ايمان شناخت معارف ديني و تصديق آنهاست و كفر به معناي تكذيب باورهاي ديني است. به همين دليل، اين تصوير از ايمان را تصوير شناختاري مي ناميم.

علاوه بر دو تصوير عمده كه ذكر شد، تصوير ديگري نيز وجود دارد كه ايمان را همان اقرار به زبان و گفتن كلمه ي شهادتين مي انگارد. كراميه اساسا ايمان را جزء كلمه ي شهادتين نمي دانند. عبدالله بن سعيد از متكلمان اشعري، ايمان را اقرار ناشي از معرفت و تصديق قلبي مي داند. [7] همچنين است ديدگاه مرقاشي و قطلان. [8] از متكلمان شيعي، خواجه نصير توسي در يكي از دو تعريف خود از ايمان اقرار به لسان را نيز اخذ كرده و بر آن تأكيد نموده است. [9] علامه حلي در برخي از آثار خويش از وي پيروي كرده است. [10] .