پس از آنكه گروهي از ياران امام عليه السلام كه نامشان را قبلا يادآور شديم در اولين حمله جان باختند و شربت شهادت نوشيدند، نوبت فداكاري به ديگر اصحاب و همچنين اهل بيت آن حضرت از بني هاشم رسيد كه هر كدام به ميدان رزم شتافته و به استقبال شمشيرها و نيزه ها رفتند و لباس سرخ شهادت را به قامت خود پوشاندند و به لقاء الهي و رضوان خدا پيوستند و در جوار رحمت و الطاف حق آرميدند كه به ترتيب در آغاز نام اصحاب و سپس اهل بيت آن حضرت را ذكر خواهيم كرد:

1- عبدالله بن عمير [1] .

او پدر وهب و مردي شجاع و شريف بوده و در كوفه سرائي نزديك «بئرالجعد» [2] همدان داشت، همسرش ام وهب است. او روزي به لشكرگاه كوفه در نخيله آمد و سپاه كوفه را مشاهده كرد كه عازم حركت بسوي كربلا هستند، سؤال


كرد، به او گفته شد كه اين سپاه براي جنگ با حسين فرزند دختر رسول الله صلي الله عليه وآله وسلم مي روند!

عبدالله بن عمير گفت: بخدا سوگند من مشتاق جهاد با اهل شرك هستم و اميدوارم جنگ با اين جماعت كه با پسر دختر پيامبرشان مي جنگند، كمتر از جهاد با مشركين از نظر ثواب، نباشد. پس نزد همسرش ام وهب آمد و او را از اين ماجرا آگاه و تصميم خودش را گوشزد كرد، همسرش گفت: درست انديشيده اي، خداوند تو را به بهترين راهها و درست ترين انديشه ها راهنمايي كند، همين كار را بكن و مرا نيز با خود ببر.

پس شب هنگام همسرش را برداشت و حركت كرد تا در كربلا به خدمت امام حسين عليه السلام رسيد.

و چون عمر بن سعد بسوي امام عليه السلام تير انداخت و سپاه كوفه به طرف اردوي امام تير پرتاب كردند، غلام زياد بن ابيه به نام «يسار» و غلام عبيدالله بن زياد به نام «سالم» به ميدان آمدند، و از سپاهيان امام مبارز طلب كردند، حبيب بن مظاهر و برير بن خضير از جاي برخاسته كه به ميدان بروند، امام حسين عليه السلام مانع شد، عبدالله بن عمير بپاخاست و از حضرت اجازه خواست، امام به او نظر كرد و او را مردي گندم گون و بلندبالا و داراي بازواني قوي و سينه اي گشاده يافت، فرمود: گمان دارم كه حريفان خود را از پاي درآوري، اگر مي خواهي به جانب آنان رو.

پس عبدالله بن عمير به ميدان شتافت، سالم و يسار كه در ميدان ايستاده بودند از نسب او سئوال كردند، او خود را معرفي نمود، آن دو گفتند: ما تو را نمي شناسيم! پس زهير يا حبيب و يا برير را به ميدان طلب كردند، و يسار جلوتر از سالم ايستاده بود، عبدالله بن عمير گفت: از جنگ با مردم ننگ داري؟! هر كس به جنگ تو آمد بهتر از تو خواهد بود. پس بر او حمله برد و او را با شمشير زد تا او را به قتل رساند، و در آن هنگام كه سرگرم مبارزه با او بود، سالم به او حمله كرد. ياران امام فرياد برآوردند كه: سالم آهنگ تو كرده است!او اهميت نداد، و سالم با شمشير بر او حمله كرد.


عبدالله بن عمير دست خود را جلو آورد و انگشتان دست چپ او قطع شد، ولي به سالم امان نداد و او را با شمشير زد و كشت و روي بسوي امام كرد و در برابر آن حضرت رجز مي خواند در حالي كه هر دو حريف خود را كشته بود:



ان تنكروني فانا ابن كلب

حسبي ببيتي في عليم حسبي



اني امرء ذو مرة و عصب

و لست بالخوار عند الحرب



اني زعيم لك ام وهب

بالطعن فيهم مقدما و الضرب [3] .



پس ام وهب همسر عبدالله بن عمير عمود خيمه را برگرفته و روي بسوي همسر خود آورد و گفت: پدر و مادرم بفدايت باد! در برابر اين ذريه رسول خدا مبارزه كن.

عبدالله بن عمير او را بسوي زنان بازگرداند، ام وهب لباس همسر خود را گرفته و مي گفت: هرگز تو را رها نمي كنم تا در كنارت كشته شوم.

عبدالله بن عمير در حالي كه دست راستش در اثر خون كشته شدگان به دسته ي شمشير چسيبده بود و انگشتان دست چپ او قطع شده بودند، نتوانست همسرش را بازگرداند.

امام حسين عليه السلام آمد و فرمود: خدا شما خاندان را جزاي خير دهد، بسوي زنان بازگرد و با آنان باش، خدا تو را رحمت كند، بر زنان جنگ نيست، پس او بازگشت.

عمرو بن حجاج زبيري بر ميمنه ي لشكر امام حمله كرد و ياران امام ايستادگي كردند، و شمر بر ميسره حمله كرد ولي ياران امام استقامت مي كردند و با نيزه به آنها حمله مي بردند.

عبدالله بن عمير- اين مبارز شيردل- كه در ميسره ي لشكر امام عليه السلام مي رزميد، گروهي از آنان را كشت. در اين هنگام، هاني بن ثبيت حضرمي و بكير بن حي تيمي


بر او حمله برده و او را شهيد كردند، پس سپاه عمر بن سعد به يكباره از سواره و پياده به ياران امام حمله ور شدند و جنگ سختي درگرفت و اكثر اصحاب امام بر روي زمين افتادند، چون غبار ميدان رزم فرونشست، همسر عبدالله بن عمير بسوي كشته او را به راه افتاد و بر بالين او نشست و خاك از رخسار او پاك كرد و گفت: بهشت خدا تو را گوارا باد! از خدايي كه بهشت را روزي تو كرد مي خواهم كه مرا مصاحب تو در بهشت قرار دهد.

در اين اثناء شمر به غلامش دستور داد تا عمود خود را بر سر او فرود آورد، و در اثر اين ضربه ام وهب به آرزوي خود رسيد و در كنار همسر شهيدش جان داد [4] .

2- سيف بن الحارث

3- مالك بن عبدالله [5] .

اين دو برادر مادري بهمراه غلامشان شبيب روز عاشورا هنگامي كه امام حسين عليه السلام را در آن حال مشاهده كردند، گريه كنان به خدمت امام آمده و به اردوي او ملحق شدند.

امام عليه السلام به آنها فرمود: اي فرزندان برادرم! چرا مي گرييد؟! بخدا سوگند بعد از گذشت ساعتي چشمانتان روشن خواهد شد.

گفتند: خدا ما را فداي تو گرداند، بر خود نمي گرييم بلكه گريه مي كنيم براي اينكه شما را در محاصره ي اين گروه مي بينيم و قدرت نداريم تا به چيزي بيش از جانمان از تو حمايت كنيم!

امام عليه السلام فرمود: خدا شما را بخاطر اين همراهي و ياري، بهترين پاداشي كه به متقين مي دهد، عطا نمايد.


اين دو برادر ايستاده بودند و حنطلة بن اسعد مردم كوفه را موعظه مي نمود و مبارزه كرد تا به شهادت رسيد، آنگاه اين دو برادر بسوي سپاه كوفه حركت كرده و روي به امام حسين عليه السلام نموده گفتند: السلام عليك يابن رسول الله! امام عليه السلام فرمود: رحمت و سلام و بركات خدا بر شما باد.

پس در حالي كه هماهنگ مبارزه مي كردند و يكي از دنبال ديگري بود، هر دو به فيض شهادت نائل آمدند [6] .

4- عمرو بن خالد الصيداوي [7] .

5- سعد مولاي عمرو [8] .

6- جابر بن حارث [9] .

7- مجمع بن عبدالله [10] .

اين چهار بزرگوار با هم بر اهل كوفه حمله بردند و چون در ميان دشمن قرار گرفتند سپاه كوفه آنها را محاصره و از ديگر ياران امام جدا كردند، امام حسين عليه السلام برادرش عباس عليه السلام را فرستاد تا آنها را با شمشير از حلقه ي محاصره نجات دهد در حالي كه آنها كاملا زخمي شده بودند، ولي در اثناي راه، دشمن باز با شمشير بر آنها


حمله برد و با اينكه مجروح بودند، مبارزه كردند تا در كنار هم به شهادت رسيدند [11] .

در اين هنگام مجددا عمرو بن حجاج با سپاهش برميمنه ي اصحاب امام حسين عليه السلام حمله كردند، و چون به امام نزديك شدند ياران امام بر زانو نشسته و نيزه ها را بسوي آنها گرفتند، از اين رو اسبان سپاه عمرو بن حجاج نتوانستند قدم از قدم بردارند، و هنگام بازگشت، اصحاب امام بر آنان تير زده و تعدادي از ايشان را كشته و گروهي را مجروح ساختند [12] .

8- برير بن خضير

و چون جنگ شدت پيدا كرد مردي از سپاه كوفه به نام يزيد بن معقل به ميدان آمد و برير را ندا كرد كه: كار خدا را درباره ي خود چگونه مي بيني؟!

برير گفت: بخدا سوگند كه او در حق من نيكي كرد و كار تو را در مسير شر قرار داد.

يزيد بن معقل گفت: دروغ مي گويي و قبل از اين، دروغگو نبودي! و من گواهي مي دهم كه تو از گمراهاني!

برير گفت: آيا مي خواهي با تو مباهله كنم تا خدا دروغگو را لعنت و آنكه را بر باطل است به قتل برساند؟

او پذيرفت و با هم درآويختند و دو ضربت رد و بدل شد و يزيد بن معقل ضربتي بر برير وارد كرد كه زياني متوجه او نشد، و برير شمشيري حواله ي سر او كرد و كلاه او را شكافت و به مغز سرش رسيد و روي زمين افتاد، و در حالي كه شمشير برير در سر او فرورفته و برير آن را تكان مي داد كه از سر او بيرون آورد، مرد ديگري از سپاه كوفه به نام رضي بن منقذ بر برير حمله كرد و ساعتي با يكديگر مبارزه كردند تا برير او را بر


زمين زده و روي سينه او نشست، آن مرد فرياد زد: كجاييد ياران تا مرا نجات دهند؟! كعب بن جابر به ياري او شتافت، به او گفته شد: اين مرد برير بن خضير قاري است كه در مسجد كوفه مي نشست و ما را قرآن مي آموخت، او توجهي نكرد و با نيزه به برير حمله كرد، و آن را بر پشت برير نهاد.

چون برير تيزي نيزه را در پشت خود احساس كرد، خود را به روي رضي بن منقذ افكند و روي او را به دندان گرفت و قسمتي از بيني او را بركند، كعب بن جابر نيزه را فشار داد و برير را از روي رضي بن منقذ كنار زد و او را با شمشير به شهادت رساند، رضوان خداوند بر او باد [13] .

عفيف [14] مي گويد: گويا من رضي بن منقذ را مي نگرم كه از جاي بر مي خاست، و در حالي كه غبار را از جامه اش پاك مي كرد به كعب بن جابر مي گفت: اي برادر ازدي! خدمتي به من كردي كه هرگز آن را فراموش نخواهم كرد.

يوسف بن يزيد مي گويد كه: از عفيف پرسيدم كه تو خود مباهله برير را با يزيد بن معقل شاهد بودي؟

عفيف گفت: آري، به چشم ديدم و به گوش شنيدم.

كعب بن جابر- قاتل برير- چون از كربلا بازگشت، همسرش و خواهرش نوار به او گفتند: تو دشمن پسر فاطمه را ياري كردي و بزرگ قراء قرآن- برير- را كشتي و گناه بزرگي را انجام دادي! بخدا سوگند كه هرگز با تو كلمه اي سخن نخواهيم گفت [15] .

عبيدالله پسر عموي كعب بر او خشمگين شد و گفت: واي بر تو! برير را كشتي؟! به چه اميدي خدا را ملاقات خواهي كرد؟!


نوشته اند كه: كعب از كرده ي خود پشيمان شده و اشعاري را به نظم درآورد كه در آن حزن و اندوه خود را بخاطر ارتكاب اين جرم بزرگ يادآور شده است [16] [17] .

9- عمرو بن قرظه بن كعب انصاري

پدر او از صحابه ي رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم و از ياران اميرالمومنين عليه السلام بود، و در جنگهاي امام علي عليه السلام شركت داشت و آن حضرت او را به ولايت فارس گمارده بود، و در سال 51 بدرود حيات گفت. او داراي فرزنداني است كه مشهورترين آنها عمرو و علي است كه عمرو در ايام مهادنه در كربلا خدمت امام حسين عليه السلام رسيد و امام او را جهت ارشاد نزد عمرو بن سعد مي فرستاده است، و اين جريان تا آمدن شمر ادامه داشت، و چون شمر به كربلا آمد، اين ارتباط قطع شد [18] .

او روز عاشورا از امام اذن گرفت و به ميدان آمد در حالي كه اين رجز مي خواند:



قد علمت كتيبة الانصار

اني ساحمي حوزه الذمار



ضرب غلام غير نكس شاري

دون حسين مهجتي و داري [19] .




پس عمرو بن قرظه ساعتي رزميد و نزد امام حسين عليه السلام باز گشت و در برابر آن حضرت ايستاد تا زا او در برابر دشمن دفاع كند [20] .

ابن نما مي گويد: او صورت و سينه ي خود را س9ر تيرها قرار داده بود و نمي گذاشت كه به امام حسين عليه السلام اصابت كند، و پس از جراحتهاي زيادي كه برداشته بود به امام عرض كرد: اي پسر رسول خدا! به عهد خود وفا كردم؟!

آن حضرت فرمود: آري، تو زودتر از من در بهشت خواهي بود، سلام مرا به رسول خدا برسان و بگو كه من هم به دنبال تو خواهم آمد.

عمرو پس از شنيدن اين سخنان بشارت آميز به روي زمين افتاد و جان تسليم كرد؛ سلام خدا بر او باد.

اما برادرش علي كه با عمر بن سعد به كربلا آمده بود، چون برادرش كشته شد، از ميان سپاه كوفه بيرون آمد و ندا كرد: اي حسين! برادر مرا فريفتي و او را كشتي!

امام حسين فرمود: من او را نفريفتم، خدا او را هدايت كرد و تو را هدايت كرد و تو به گمراهي كشيده شدي.

گفت: خدا مرا بكشد اگر تو را نكشم، و يا به دست تو كشته نشوم! و به طرف امام حمله كرد.

نافع بن هلال او را با ضربت نيزه بر روي زمين انداخت و ياران او آمده و از معركه بيرونش بردند و زخمهايش را مداوا كردند تا بهبودي يافت [21] .


10- سعد بن حارث

11- ابوالحتوف بن حارث [22] .

اين دو با عمر بن سعد به كربلا آمده بودند، و چون روز عاشورا شد و امام حسين عليه السلام ندا مي كرد: «الا من ناصر ينصرنا» و زنان و كودكان با شنيدن صداي امام عليه السلام شيون مي كردند، از ديدن اين منظره، تاب نياوردند و شمشير به روي سپاه كوفه و دشمنان امام حسين عليه السلام كشيدند و آنقدر مبارزه ي خود را ادامه دادند تا شهيد شدند [23] .

برخي نوشته اند كه: اين دو برادر در لحظات آخرين امام و پس از شهادت اصحاب به فيض شهادت نائل آمدند [24] .

12- نافع بن هلال

از اصحاب اميرالمؤمنين عليه السلام و مردي بزرگوار و شجاع و قاري قرآن و نويسنده ي حديث بود و در جنگهاي جمل و صفين و نهروان در خدمت علي عليه السلام شمشير مي زد، و همانگونه كه قبلا ذكر شد چون امام حسين عليه السلام به سمت عراق آمد، نافع و سه نفر ديگر از يارانش در ميان راه به آن حضرت پيوستند.

چون عمرو بن قرظه شهيد شد و برادرش علي بن قرظه به خونخواهي او به ميدان آمد، نافع بن هلال بر او حمله كرد و او ار مجروح ساخت، يارانش براي نجات او حمله كردند و نافع بن هلال با آنها درگير شد و رجز مي خواند و مي گفت:




ان تنكروني فانا ابن الجملي

ديني علي دين حسين بن علي [25] .



مردي به نام مزاحم بن حريث در پاسخ او گفت: من بر دين فلان هستم!

نافع بن هلال گفت: تو بر دين شيطاني؛ و بر او حمله كرد و مزاحم خواست برگردد كه ضربت نافع به او مهلت نداد و كشته شد. عمرو بن حجاج فرياد زد: آيا مي دانيد با چه كساني مي جنگيد؟! كسي به تنهايي به ميدان اصحاب حسين نرود!

ابو مخنف مي گويد: نافع بن هلال، نامش را بر روي تيرهاي خود نوشته و آنها را مسموم نموده و پرتاب مي نمود، و از سپاه عمر بن سعد دوازده نفر را كشت و بسياري را مجروح ساخت. هنگامي كه تيرهاي او تمام شد، شمشير خود را برهنه نمود و حمله كرد و مي گفت:



انا الهزبر الجملي

انا علي دين علي [26] .



لشكر دشمن چاره ي كار را در حمله ي دسته جمعي به او ديد و لذا اطراف او را گرفته و او را هدف تيرها و سنگهاي خود قرار دادند تا اينكه بازوان او را شكسته و او را به اسارت گرفتند شمر و گروهي از سپاه، او را نزد عمر بن سعد آوردند.

عمر بن سعد به او گفت: اي نافع! واي بر تو! چرا با خود چنين كردي؟!

نافع گفت: پروردگار من از قصد من آگاه است.

در حالي كه خونها بر محاسن او جاري بود به او گفتند: مگر نمي بيني كه با خود چه كرده اي؟!

نافع گفت: دوازده نفر از شما را كشته ام و خودم را ملامت نمي كنم، اگر بازوان من سالم بود نمي توانستيد مرا اسير كنيد.


شمر به عمر بن سعد گفت: او را بكش!

عمر بن سعد گفت: تو او را آوردي، اگر مي خواهي تو او را بكش!

شمر شمشير از نيام كشيد، و چون خواست نافع را به قتل برساند، نافع بن هلال گفت: بخدا سوگند اگر تو مسلمان بودي، براي تو ملاقات خدا بسيار دشوار بود و خون ما بر گردن تو سنگيني مي كرد، خدا را سپاس مي گويم كه مرگ ما را در دست بدترين خلق، قرار داد! پس شمر او را به شهادت رساند، رضوان خداوند بر او باد [27] .

13- ابوالشعثاء كندي

نام او يزيد بن زياد [28] است و با عمر بن سعد به كربلا آمده بود، و چون كار به مقاتله انجاميد، و سخنان امام را رد كردند، به جانب حسين عليه السلام آمد.

او كه تيرانداز ماهري بود در برابر امام حسين عليه السلام زانو زد و صد تير بسوي دشمن پرتاپ كرد و امام مي فرمود: خدايا! تيرهاي او را به هدف بنشان و بهشت خود را پاداش او قرار ده! و هنگامي كه تيرهاي او تمام شد، در حالي كه بپا مي خاست گفت: پنج تن از سپاه عمر بن سعد را كشتم، سپس بر سپاه دشمن حمله كرد و نوزده نفر را به قتل رساند و بعد به شهادت رسيد [29] . او هنگام حمله اين رجز را مي خواند:



انا يزيد و ابي مهاجر

اشجع من ليث نبيل خادر



يارب اني للحسين ناصر

و لا بن سعد تارك و هاجر [30] [31] .




14- مسلم بن عوسجه

او مردي شريف، عابد و زاهد بود، و از اصحاب رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم بشمار مي رفت؛ شجاعت او در جنگها و فتوحات اسلامي هميشه ورد زبانها بود [32] .

عمرو بن الحجاج كه در ميسره ي لشكر عمر بن سعد قرار گرفته بود، بر ميمنه ي امام- كه زهير بن قين فرماندهي آنرا بر عهده داشت- حمله ور شد، و اين درگيري در ناحيه ي فرات صورت گرفت و ساعتي بطول انجاميد و در آن مسلم بن عوسجه اسدي بر روي زمين افتاد و به فيض شهادت نائل آمد.

آن بزرگوار در كوفه وكيل مسلم بن عقيل بود و مسئوليت جمع آوري اموال و خريد سلاح و گرفتن بيعت از مردم را بر عهده داشت.

در روز عاشورا ضمن مبارزه اي تحسين انگيز اين رجز را مي خواند:



ان تسالوا عني فاني ذو لبد

من فرع قوم من ذري بني اسد



فمن بغاني حائر عن الرشد

و كافر بدين جبار صمد [33] .



حاضران در صحنه ي پيكار كربلا مي گويند كه چون غبار صحنه ي جنگ فرونشست، مشاهده كردند كه مسلم بن عوسجه بر روي زمين افتاده است و آخرين لحظات حياتش بود كه امام حسين عليه السلام بر بالين او حاضر شد و فرمود: خداي تو را رحمت كند اي مسلم بن عوسجه، و اين آيه را تلاوت كردند (فمنهم من قضي نحبه و منهم من ينتظر و ما بدلوا تبديلا) [34] .

حبيب بن مظاهر نزديك آمد و گفت: اي مسلم بن عوسجه! شهادت تو سخت بر من گران است، تو را به بهشت بشارت مي دهم.


مسلم بن عوسجه با صدايي ضعيف گفت: خداي تو را هم مژده ي خير دهد.

حبيب بن مظاهر به او گفت: اگر من هم در همين لحظات به تو ملحق نمي شدم دوست داشتم كه مرا وصي خود قرار دهي تا به وصاياي تو عمل كنم.

مسلم بن عوسجه گفت: تو را به اين (امام حسين عليه السلام) وصيت مي كنم كه جان خود را فداي او كني؛ و با دست خود به امام عليه السلام اشاره كرد.

حبيب گفت: بخداي كعبه چنين خواهم كرد.

پس مسلم بن عوسجه جان داد و در جوار رحمت حق آرميد. در اين هنگام كنيز مسلم بن عوسجه فرياد برآورد: يا سيداه! و يا بن عوسجتاه!

سپاه عمرو بن حجاج فرياد برآوردند كه: مسلم بن عوسجه را كشتيم!

شبث بن ربعي به بعضي از يارانش كه در كنارش بودند گفت: مادرانتان در سوگ شما بگريند! شما خود را به دست خود كشته و موجبات سرافكندگي خود را فراهم ساخته ايد، در اين حال شادي مي كنيد كه يلي مانند مسلم بن عوسجه را كشته ايد؟!! بخدا سوگند او را در جايگاهي كريم در ميان مسلمانان ديدم او را در دشت آذربايجان مشاهده كردم كه قبل از آمدن تمامي سواران، شش نفر از كفار را كشته بود، شما بر كشتن چنين افرادي شادي مي كنيد؟!

نوشته اند كه: مسلم بن عوسجه بدست دو نفر شهيد شد كه نامهاي آنها مسلم بن عبدالله ضبابي و عبد الرحمن بن ابي خشكاره ي بجلي است [35] .

15- حر بن يزيد رياحي

حر مردي شريف در ميان قوم خود بود [36] ، و عاقبت به نداي حق لبيك گفت و با شادي به استقبال شهادت رفت و فرزند پيامبر را ياري كرد. او دليرانه مي جنگيد و


رجز مي خواند:



اني انا الحر و مووي الضيف

اضرب في اعراضكم بالسيف



عن خير من حل بلاد الخيف

اضربكم و لا اري من حيف [37] .



حر بن يزيد به اتفاق زهير بن قين با دشمن پيكار مي كردند [38] ، و چون يكي از آنها در محاصره ي دشمن قرار مي گرفت ديگري او را از محاصره ي دشمن بيرون مي آورد و ساعتي بر اين روال پيكار كردند تا اسب حر بن يزيد جراحاتي برداشت و او همچنان سواره پيكار مي كرد و شعر مي خواند تا اينكه مردي به نام يزيد بن سفيان كه با او دشمني ديرينه داشت در اثر فتنه انگيزي حصين بن نمير كه به او گفت: اين حر بن يزيد است كه تو مي خواستي او را به قتل برساني، به حر بن يزيد حمله كرد ولي حر به او امان نداد و او را از دم شمشير گذارند. پس شخصي به نام ايوب بن شرح، تيري به اسب حر زده و او را از پاي درآورد، حر بناچار از اسب پياده شد و پياده مي رزميد تا چهل و چند نفر را به قتل رساند. در اين احوال لشكر پياده نظام ابن سعد بر او حمله ور شده و او را كشتند، اصحاب امام با شتاب بسوي او شتافته و او را در برابر خيمه اي كه مي جنگيد قرار دادند، امام عليه السلام بر بالين او نشست و خون از چهره ي حر پاك كرد و اين جملات را فرمود: تو حر و آزاده اي همانگونه كه مادرت بر تو نام نهاد تو در دنيا و آخرت حر و آزاده اي [39] .


در مرثيه ي حر، يكي از اصحاب امام حسين اين شعر را سرود:



لعنم الحر حر بني رياح

صبور عند مشتبك الرماح



و نعم الحر اذا فادي حسينا

و جاد بنفسه عند الصباح [40] .



و بعضي اين اشعار را به علي بن الحسين عليه السلام نسبت داده اند [41] ، و بعضي هم گفته اند كه خود امام حسين عليه السلام آنها را انشاء فرموده اند [42] .



افراشت ز مهر، بيرق ياري را

خوش برد به سر، طريق دينداري را



شد حر و، دريد پرده ي ظلمت را

شد مست و سرود، شعر بيداري را [43] .



16- حبيب بن مظاهر [44] .

او از اصحاب رسول خدا بود و در كوفه سكونت داشت و از ياران علي عليه السلام بود و در تمام جنگها در خدمت آن حضرت شمشير مي زد و از جمله خواص اصحاب آن حضرت و حاملان علوم آن بزرگوار است، او از جمله كساني است كه مشتاقانه به ياري امام حسين عليه السلام شتافتند [45] .

حبيب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه در كوفه براي امام بيعت مي گرفتند و چون عبيدالله بن زياد به كوفه آمد و اهل كوفه مسلم را تنها گذاشتند، قبيله ي حبيب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه آنها را پنهان كردند تا آسيبي به آنها نرسد، و هنگامي كه امام حسين عليه السلام به كربلا آمد آن دو بسوي آن حضرت حركت كردند روزها مخفي


مي شدند و شبها طي طريق مي نمودند تا به اردوي امام عليه السلام ملحق شدند [46] .

هنگامي كه امام حسين عليه السلام براي اداي نماز ظهر از سپاه كوفه مهلت خواست، حصين بن تميم گفت: نماز از شما پذيرفته نيست!!

حبيب بن مظاهر در پاسخ او گفت: گمان مي كني كه نماز از آل رسول خدا پذيرفته نشود و نماز تو از احمق نادان مقبول افتد؟!

حصين بن تميم به او حمله كرد و حبيب نيز به طرف او حمله ور شد و ضربتي بر صورت اسب وي زد و بر اثر همين ضربت، حصين از اسب بر زمين افتاد، يارانش آمده او را نجات دادند و حبيب بر آنان حمله مي كرد و رجز مي خواند و مي گفت:



انا حبيب و ابي مظهر

فارس هيجاء و حرب تسعر



انتم اعد عدة و اكثر

و نحن اوفي منكم و اصبر [47] .



پس گروهي را به قتل رساند تا اينكه بديل بن صريم با شمشير به او حمله كرد و ضربتي بر او وارد ساخت، و مردي از تميم نيز با نيزه بر او حمله ور شد، حبيب از اسب بر زمين افتاد و چون خواست بپاخيزد، حصين بن تميم با شمشير ضربتي ديگر به سر او زد و آن مرد تميمي سر از تن حبيب جدا كرد، رضوان و بهشت خداوند بر او مبارك باد.

حصين بن تميم به آن مرد تميمي گفت: من با تو در كشتن حبيب شريك هستم!

او مي گفت: من خود به تنهايي حبيب را كشته ام!

حصين بن تميم به او گفت: سر حبيب را به من ده تا بر گردن اسبم آويزان كنم تا مردم بدانند من در كشتن او با تو شريكم! و بعد به تو خواهم داد كه نزد عبيدالله ببري و جايزه بگيري!! ولي او قبول نكرد!


آشنايان آن دو آنها را اصلاح دادند و حصين بن تميم سر را به گردن اسب آويزان نموده و در ميان لشكر مي چرخيد! و بعد به او برگرداند [48] .

محمد بن قيس نقل كرده است كه شهادت حبيب بن مظاهر براي امام بسيار گران آمد و دل مباركش شكست و گفت: از خدا انتظار دارم كه حاميان مرا و ياران مرا اجر دهد.

همچنين آمده است كه آن حضرت فرمود: اي حبيب! چه برگزيده مردي بودي كه خدا تو را توفيق عنايت كرد تا هر شب ختم قرآن كني [49] .

بهر حال از آنچه گذشت معلوم مي شود حبيب بن مظاهر قبل از نماز ظهر به شهادت رسيده است.