نخست مناسب آمد مختصر شرح حالي از مؤلف رحمة الله بياوريم چون در جاي ديگر ترجمتي به طريقه اهل رجال از آن مرحوم نديدم معرف رتبه مكتسب و قريحه فطري و آثار او جز اينكه خود در «فوائد الرضويه» اسامي مصنفات خويش را ذكر كرده است و آن چه ناشرين كتب او در اول يا آخر كتب مطبوعه آورده اند و از تتبع كتب آن مرحوم معلوم مي گردد، وي اديبي بارع و محدثي خيبر و مطلع و در ضبط مطالب دقيق و در فارسي و عربي فصيح، و مردي با ذوق و خالي از تعصب و شجاع بود. و مايل بود از آثار خود مردم را بهره مند گرداند و از ضبط مطالبي كه فايده كمتر داشت احتراز مي جست و در نقل حديث در سير و تواريخ بطريقت قدما مي رفت و به مضمون «الحكمة ضالة المؤمن حيثما وجدها اخذها» سخن حق را از هر كس مي شنيد مي گرفت و جمود نداشت مانند گروهي كه پندارند هر چه در كتب مولفين شيعي است صحيح، و آنچه در تواريخ اهل سنت است باطل. و همچنانكه شيخ مفيد رحمه الله از مدايني و زبير بن بكار روايت كرده است، مؤلف نيز از كتاب «كامل» و «طبري» روايت آورده است و سني بودن آنان را مانع ندانسته است.

به هر حال از فرزند برومند آن مرحوم حضرت ثقة الاسلام عماد الاعلام آقاي حاج ميرزا علي - نفع الله المسلمين بوجوده - در خواستم به قلم شريف خود


مختصر شرح حالي به طريقت اهل رجال از والد خويش مرقوم دارد كه «اهل البيت ادري بما فيه» از غايت لطفي كه با حقير داشتند اين تمنا را پذيرفتند و اينك بيان ايشان بنص لفظه:

والد حقير عباس بن محمد رضا بن ابي القاسم بن محمد القمي الشيخ الاعظم و العماد الارفع الاقوم صفوة المتقدمين و المتأخرين خاتم المحدثين مستخرج كنوز الاخبار و محيي ما اندرس من الاثار شيخنا و ملاذنا و مولانا المحدث القمي انار الله برهانه. ولادتش در سنه 1294 در بلده طيبه قم واقع شد. اول طفوليت و جواني را در قم گذرانيده و فنون ادبيه را مطابق معمول آن زمان تحصيل و تكميل نموده و به طوري در اين فن متبحر گرديده كه او را فرا مي خواندند.

در سال 1312 به نجف مشرف گشتند و چند سالي را به تحصيل و تلمذ نزد بزرگان و اساتيد گذرانيدند مخصوصا خدمت مرحوم سيد الفقهاء آية الله آقاي آقا سيد محمد كاظم طباطبائي يزدي رحمه الله متوفي در سال 1337 تحصيل فقه نموده و فنون ديگر را نيز نزد اساتيد ديگر استفاده نمودند، اما از آنجايي كه بيشتر با احاديث و رجال و درايه علاقمند بود، مدتي را در خدمت حضرت ثقه المحدثين و حجة الاسلام و المسلمين مرحوم حاج ميرزا حسين نوري رحمة الله به كسب علم حديث پرداخت. چنانكه خود آن مرحوم در كتاب «فوائد الرضوية» بدين موضوع اشاره فرموده است؛ از جمعي از مشايخ اجازه گرفتند، يكي شيخ مرحوم محدث نوري است و ديگر از سيد حسن صدر موسوي صاحب «تكملة امل الآمل» و ديگر از شيخ عالم فاضل فقيه محدث اديب اريب مرحوم حاج ميرزا محمد قمي صاحب «اربعين الحسينيه» و جمعي ديگر از علما و محدثين. و پس از مدتي اقامت در نجف بر اثر عارضه مزاجي و ضيق النفس كه مبتلا شده بود، به قم مراجعت فرمودند و در مولد و موطن اصلي خود اقامت نمودند و در خلال اين مدت همي جز جمع آوري احاديث و تأليف نداشتند. درست در خاطر دارم در اول كودكي با مرحوم والدم هر وقت از شهر خارج مي شديم ايشان از اول صبح تا


به شام مرتبا به نوشتن و مطالعه مشغول بودند. و اول تصنيف ايشان «فوائد الرجبيه» است كه به خط خود ايشان نوشته شده و به چاپ رسيده است و چنانچه خود ايشان مي فرمودند: قبل از بيست سالگي آن را تأليف نمودم.

در سال 1337 به مشهد مقدس رضوي عليه السلام عزيمت فرمود ودر آنجا مجاور گرديد و چند بار به زيارت خانه خدا مشرف گرديدند و ضمنا سفري به هندوستان فرمود و گاهي هم در ايام فراغت بخصوص ايام اقامه عزا مردم را به مواعظ و سخنان سودمند موعظه مي فرمودند. و در سال 1341 به تقاضاي جمعي از آقايان طلاب و محصلين مشهد شبهاي پنجشنبه و جمعه درس اخلاق شروع فرمودند و قريب هزار تن از طلاب و علماي شهر در مدرسه ميرزا جعفر براي استماع درس ايشان حاضر مي شدند و هر درس قريب سه ساعت طول مي كشيد. در سال 1352 از مشهد به نجف مشرف گرديدند به عزم توطن و ضمنا چهار مرتبه به سوي شام و بيروت سفر نمودند و به سن 65 سالگي شب سه شنبه 23 ذي الحجة الحرام سال 1359 در نجف به رحمت ايزدي واصل و در صحن مطهر حضرت امير عليه السلام در ايوان سوم در ايوانهاي شرقي باب القبله جنب استادش مرحوم محدث نوري مدفون گرديد - و رحمة الله و رضوان الله عليه -.

مؤلفات مرحوم محدث قمي متجاوز از 60 مجلد است كه اكثر آنها به چاپ رسيده و نزد خواص و عوام مطبوع و مشهور است، چنانكه بعض آنها هم مكرر طبع شده و چنانكه خود مي فرمودند، بهترين مصنفات ايشان «سفينة البحار» است و چون اسامي آن كتب در «فوائد الرضويه» مذكور است، لذا از تفصيل آن در اينجا خودداري شد.

9 رجب 1369 علي محدث زاده