پيش از ورود در بحث به آهنگ تمهيد چند گفتاري از انديشمندان و مصلحان معاصر نقل خواهيم كرد و نگراني آنان را نسبت به وضعيت موجود به عنوان مثال مي آوريم تا روشن شود كه اين نگراني همگاني است و مصلحان و بزرگان ما نسبت به اين وضعيت خشنود نبوده و نيستند و اگر كمتر سخن گفته اند، دلايل ديگري داشته است.

پيش از دوران ما مرحوم ميرزا حسين نوري - از دانشمندان قرن سيزدهم - از پيشگامان تصحيح مرثيه سرايي است. وي كتابي دارد به نام لؤلؤ و مرجان كه در اين كتاب به لزوم توجه به صحت نقل تاريخ و دقت در استناد صحيح عزاداري ها تأكيد مي كند و نگران وضعيت روضه خواني هاست.

پس از وي مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائري بنيانگذار حوزه علميه قم و مرحوم آيت اللَّه بروجردي هستند كه در اين زمينه تلاش وافري نشان دادند و نسبت به شكل برخي از عزاداري ها و اداره مجالس اعتراض داشتند و در اين زمينه اقدامات عملي نيز انجام دادند.

حضرت امام خميني رحمه الله در عصر ما از كساني است كه نهضت خود را بسيار متأثر از قيام عاشورا مي دانست و نسبت به برگزاري مجالس و محافل مرثيه خواني و حركت هيئت ها و تحفظ بر آنها تأكيد بسيار مي كرد و در موارد گوناگون به اين موضوع سفارش مي نمود، تا آنجا كه مي فرمود:

مجالس بزرگداشت سيد مظلومان و سرور آزادگان كه مجالس غلبه سپاه عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت بر خيانت و حكومت اسلامي بر حكومت طاغوت است هر چه باشكوه تر و فشرده تر بر پا شود و بيرق خونين عاشورا به علامت حلول روز انتقام مظلوم از ظالم، هر چه بيشتر افراشته شود. [1] .

و نيز تأكيد مي كردند كه بايد جهت اين عزاداري ها هم مشخص شود و ابعاد سياسي نهضت حسيني فراموش نشود:

مجلس عزا، نه براي اين است كه گريه بكنند براي سيد الشهداء و اجر ببرند - البته اين هم هست - و ديگران را اجر اخروي نصيب كنند؛ بلكه مهم آن جنبه سياسي است كه ائمّه ما در صدر اسلام نقشه اش را كشيده اند كه تا آخر باشد و آن، اين اجتماع تحت يك بيرق، اجتماع تحت يك ايده، و هيچ چيز نمي تواند اين كار را به مقداري كه عزاي حضرت سيد الشهداء در او تأثير دارد، تأثير بكند. [2] .

اما همين امام بارها بر خطبا و وعاظ و ذاكرين سفارش مي كردند كه وضعيت مجالس را دگرگون كنند و مجالس را در جهت هدايت و ذكر احكام و بيان فلسفه قيام تغيير دهند و از كارهاي ناروا در هيئت ها پرهيز كنند و قضاياي خلاف واقع را بازگو نكنند، و دست افراد بي اطلاع از مسائل اسلام را از اين مجالس كوتاه كنند، و لازم است جهات شرعي در دستجات محفوظ بماند، به نمونه اي از اين سخنان توجه شود:

اينجا بايد يك سخني هم در خصوص عزاداري و مجالسي كه به نام حسين بن علي به پا مي شود بگوييم: ما و هيچ يك از دينداران نمي گوييم كه با اين اسم هر كس هر كاري مي كند خوب است. چه بسا علماي بزرگ و دانشمندان، بسياري از اين كارها را ناروا دانسته و به نوبت خود از آن جلوگيري كردند، چنانچه مي دانيم كه در بيست و چند سال پيش از اين، عالم عامل بزرگوار مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائري كه از بزرگ ترين روحانيون شيعه بود در قم شبيه خواني را منع كرد و يكي از مجالس بسيار بزرگ را مبدل به روضه خواني كرد، و روحانيون و دانشمندان ديگر هم چيزهايي كه برخلاف دستور دين بوده منع كرده و مي كنند. [3] .

و در جايي ديگر تأكيد مي فرمايند كه چيزهاي ناروا بايد از نهضت حسيني تصفيه شود و دست افراد بي اطلاع از اسلام كوتاه شود:

بايد بدانيد كه اگر بخواهيد نهضت شما محفوظ بماند، بايد اين سنّت ها را حفظ كنيد، البته اگر چنانچه چيزهاي ناروايي بوده است سابق، و دست اشخاص بي اطلاع از مسائل اسلام بوده، آنها بايد تصفيه بشود. [4] .

مرحوم استاد شهيد مرتضي مطهري از كساني است كه چنين احساسي را داشته و از اصلاح و بازسازي مراسم و محافل عزاداري سخن مي گويد و در سخنراني هاي خود بارها و بارها نسبت به دگرگوني مجالس و كنترل نقليات مرثيه ها سخن گفته است، و در كتاب حماسه حسيني اين انديشه كاملاً مشهود است. ايشان در جايي مي گويد:

از طرف اولياء دين پيشنهاد شده كه اقامه عزاي حسين بن علي عليه السلام بشود و قبرش زيارت بشود و او به عنوان يك فداكار بزرگ، هميشه نامش زنده و پاينده باشد. اين موضوع تدريجاً سبب شد كه بعضي مرثيه خوانان حرفه اي پيدا شوند و كم كم مرثيه خواني به صورت يك فن و هنر از يك طرف، و وسيله زندگي از طرف ديگر درآيد. از طرفي فكري پيدا شود كه چون گرياندن براي اباعبداللَّه ثواب جزيل و اجر عظيم دارد، پس به حكم: «الغاياتُ تُبَرِّرُ الْمَبادِي» هدف وسيله را مباح مي كند، از هر وسيله اي مي شود استفاده كرد. اينجاست كه جعل و دروغ در نظر عده اي مشروع مي شود. [5] .

در جايي ديگر ايشان مبارزه با دروغ زني را وظيفه علماي اسلام مي داند و برخورد با شيوه هاي غلط و نامشروع را از نمونه هاي امر به معروف و نهي از منكر و مبارزه با بدعت ها مي داند.

وظيفه علماي امت در اين باب به طور عموم و در اين حادثه به طور خصوص [اين است] كه: «إِذا ظَهَرَتِ الْبَدَعُ فَعَلَي الْعاِلِم اَنْ يُظْهِرَ عِلْمَهُ وَ اِلّا فَعَلَيْهِ لَعْنَةُ اللَّهِ»،[هر آنگاه كه بدعت ها در ميان مردم رواج پيدا كرد، بر علما و دانشمندان است كه علم خود را آشكار كنند و حق را بگويند، وگرنه به لعنت خدا گرفتار مي شوند]، «وِ اِنَّ لَنا فِي كُلِّ خَلَفٍ عُدُولاً يَنْفُونَ عَنّا تَحْريفَ الغالِينَ وَ انْتِحالِ الْمُبْطِلينَ» [6] و وظيفه ملت مسلمان در اين باب به طور عموم و در اين حادثه به طور خصوص از نظر حرمت شركت در استماع و لزوم مبارزه عملي و نهي از منكر است. [7] .

استاد محمّدرضا حكيمي با تأثري شديد اين مشكل را مطرح كرده اند و از نابساماني و بي محتوا شدن مجالس عزاداري و در دست ناآگاهان افتادن اين محافل اظهار تأسف كرده اند:

با كمال تأسف و تأثر اشعار مرثيه و عزا راه انحطاط عجيبي پيموده است... اكنون كمتر اثري از مفاهيم مقاومت و تعهد و پرخاشگري عليه ستم و ستمگران و درگيري با جباران و طاغوتان روزگار در اشعار و نوحه هاي مذهبي به چشم مي خورد، كمتر در آن درس ايمان و اخلاق و روش زندگي ديده مي شود. اشعار با تكرار جملات مهمل و بي خاصيت و بي معنا رونق بخش بسياري از مجالس عزا و مصيبت شده است. عزاداري و سينه زني و زنجيرزني هيئت هاي مذهبي در خدمت كارهاي بي محتوا و در دست افراد ناآگاه و غير دانا به امور دين و مذهب واقع شده است. در اينجا كسي نيست كه بگويد، عزاداري و مرثيه سرايي و ذكر حماسه حسيني براي هدف و فلسفه اي بوده است كه اگر آن هدف و فلسفه و محتوا نباشد، فايده و اثري بر آن مترتب نخواهد بود. اگر مجالس در آن تعليم دين و بيان معارف اسلامي و درس اخلاق و انسانيت نباشد، خاصيت نخواهد داشت. [8] .

استاد شهيد هاشمي نژاد نيز تأثر خود را نسبت به تشكيل برخي انجمن ها و محافل مرثيه خواني با شكل منحرف شده ابراز مي دارد و اين روند را غم انگيز و مبتذل و ذلت آور ياد مي كند، وي در كتاب خود مي نويسد:

در اين انجمن ها كه به نام رهبر آزادگان جهان تشكيل مي گردد، متأسفانه گاهي نه تنها در راه نشر اصول و معارف اسلام و روشن ساختن هدف اصلي نهضت قدمي برداشته نمي شود، بلكه مطالب و سخناني ايراد مي گردد كه با حقايق دين و واقعيات اسلام و مقصد اصلي حسين بن علي عليه السلام فرسنگ ها فاصله دارد و درست نقطه مخالف نهضت حسيني است.

آيا اين غم انگيز نيست كه خاطره هاي حيات بخش نينوا را كه بر كالبدهاي اجتماعات مرده و ملت هاي ستمديده روح آزادي و زندگي مي دهد و حوادثي كه در آن سرزمين عدل و آزادي واقع شد كه هر يك عالي ترين درس عزت و آزادگي و فضيلت را به جهان انسانيت مي دهد، به صورت بسيار مبتذل و ذلت آوري ياد كنيم و مثلاً به بهانه زبان حال از قول سالار شهيدان بخوانيم: «شدم راضي كه زينب خوار گردد». حسين كه خود در روز عاشورا ضمن گفتارهاي گرم و آتشين فرياد مي زد: هَيْهاتَ مِنَّا الذِّلَّة... آيا با اين منطق سازش دارد كه ما به آن حضرت و ياران عزيزش نسبت خواري و ذلت بدهيم. [9] .

موارد تأثر و برخورد ارشادي نسبت به وضعيت موجود عزاداري از ناحيه انديشمندان و آگاهان كم نيستند، و نمي توان در اين نوشته كوتاه يكايك آنان را نقل نمود و نگرانيشان را منعكس كرد، و ما تنها به چند مورد اشاره كرديم، تا پيش درآمدي باشد براي ورود در بحث و تحليل و تفسير از چگونگي برگزاري مجالس و محافل عزاداري و تعظيم حماسه حسيني.

پيش از ورود در آن مباحث، در آغاز اشاره اي خواهيم داشت به تاريخچه و چگونگي شكل گيري مجالس عزاداري و اينكه چگونه شد كه عزاداري پس از قضيه عاشورا به تحقق پيوست، و اصولاً فلسفه عزاداري اباعبداللَّه چه بود و چه شد كه ائمّه معصومين عليهم السلام دستور به مرثيه سرايي دادند، و استوانه هاي تعظيم و تجليل در اين عزاداري ها چيست؟ نقش گريه و توجه به احساسات چيست و ابعاد عقلاني و محتوا و هسته اصلي در عزاداري ها كدام است؟ آنگاه به بحث خود يعني چگونگي برگزاري عزاداري حسيني خواهيم پرداخت، زيرا در سايه فهم تاريخچه و فلسفه عزاداري، اين چگونگي ها روشن مي گردد و نگراني هاي موجود واضح مي شود.