در اين مجموعه، هر چند ناقص و نارسا، به ابعاد نظامي واقعه عاشورا پرداخته شد، اما نكاتي به دست آمد كه تفاوتهايي بين مندرجات منابع اصلي و برخي تحقيقات را نشان مي دهد كه عبارتند از:

1- موقعي كه اردوي هزار نفري حر در قطقطانه به نزديك اردوي امام حسين (ع) رسيد، امام دستور دادند كه يارانش به سيراب كردن آنان و اسبانشان بپردازند. يكي از نويسندگان آورده است كه اين اقدام مانع درگيري شد اما منابع گزارش مي دهند كه حر اصلا چنين مأموريتي نداشت.

2- عبيدالله بن زياد تا آخرين لحظات درگيري روز عاشورا استراتژي تسليم و بيعت امام حسين (ع) را در پيش گرفته بود و در مرحله بعد جنگ را، كه در منابع معتبر چنين منعكس شده، در صورتي كه برخي بر اين باورند كه او از اول قصد جنگ و كشتار را داشت. لازم به يادآوري است كه ارزش و اهميت بيعت و تسليم امام از لحاظ سياسي براي دستگاه جبار بني اميه بيشتر از قتل عام امام حسين (ع) و يارانش بود، و استراتژي امام حسين (ع) در مقابل دو راه موجود، يعني شهادت يا بيعت، شهادت بود. اين در حالي است كه برخي سخن از پيشنهاد امام به بيعت و مذاكره با يزيد را به ميان آورده اند كه يقينا خطا و اشتباه است و منابع اصيل چنين مسأله اي را تأييد نمي كنند.

3- آمار و ارقام در مورد تعداد نيروهاي طرفين و تعداد شهداي اردوي امام حسين (ع) و كشته هاي نيروهاي عمر بن سعد فراوان و متفاوت است. راجع به تعداد ياران امام حسين (ع) و شهدا از تعداد 62 نفر تا 300 نفر آورده اند كه روايات معتبر تعداد 72 تا 150 نفر را تأييد مي كنند. راجع به شهدا نيز همينطور. اما راجع به تعداد نيروهاي عمر بن سعد ارقام از پنج هزار نفر تا بيش از ششصد هزار نفر است كه رقم 9 هزار نفر تا 32 هزار نفر اغراق آميز نيست و مشتركات منابع معتبر از اين لحاظ زياد است، اما ارقام بيش از آن در زمره ي تحريفات و جعليات است كه در متن مقاله بدان پرداخته شد. در مورد تعداد كشته هاي اردوي عمر بن سعد از رقم هشتاد و هفت تا سي صد و چهل پنج هزار نفر آورده اند كه در مورد رقم 87 تا 180 نفر مورد تأييد منابع و بقيه اغراق آميز و نادرست و ساختگي است. برخي نيز از واژه هاي «از كشته پشته ساخت» و هزاران نفر كشتن در بيان رويدادها به ميان آورده اند كه واژه هاي ناصحيح و اغراق آميزي است.

4- برخي به صحت روايت كندن خندق پشت خيمه ها و آتش زدن هيزمها ايراد گرفته اند با اين استدلال كه در يك شب انجام چنين كاري ناممكن بود و تهيه هيزم نيز چون نيزارها از سه روز قبل در كنترل دشمن بود ميسر نبود. در جواب آن بايد گفت اولا «اردوي امام روزها بود كه در نينوا مستقر بودند و در اين چند روز امكان حفر خندق وجود داشت و به احتمال زياد، امام محل استقرار اردوي خود را در جايي انتخاب كرده بود كه عوارض طبيعي نظير گودال و ناهمواري زمين وجود داشته باشد كه تبدل آن به خندق به كار و وقت كمي نياز داشته باشد، در مورد هيزم نيز از نخلستانها استفاده كرده اند. اما راجع به تلي كه بين خيمه ها و ميدان جنگ وجود داشته، هيچ قرينه اي در منابع نيست و صحت ندارد.

5- در حالي كه منابع اصلي با استناد به روايات قوي، تصوير واقعگرايانه اي از روند حوادث و درگيريهاي روز عاشورا ارائه مي دهند، برخي تحقيقات آنقدر با طول و تفصيل به اين قضايا پرداخته اند كه حكايت روزها و هفته ها جنگ مي شود و تصوير افسانه اي از برخي قهرمانان اين روز ساخته اند كه بايد در زمره ي تحريفات به شمار آيد.

6- درباره ترتيب اعزام افراد از دو طرف براي جنگهاي انفرادي تفاوتهايي در دو گروه از منابع وجود دارد و در تاريخ طبري و ارشاد شيخ مفيد به مراحل مختلف نبر اعم نبردهاي انفرادي و نبردهاي جمعي پرداخته اند كه مشتركات زيادي با هم دارند و تصوير واضح و روشني از رويدادهاي اين روز ارائه داده اند.

و السلام