بازگشت

شعرايي كه داراي تركيب بند عاشورايي اند


براي نمونه مي توان از اين آثار نام برد:

1 ـ تركيب پنج بندي كمال الدّين وحشي بافقي (939 ـ 991)

2 ـ تركيب چهارده بندي ملاّ عبدالرّزّاق لاهيجي (فيّاض) (متوفي 1052)

3 ـ تركيب هفت بندي شيخ محمّدعلي حزين لاهيجي (1103 ـ 1181)

4 ـ تركيب هفت بندي شفيعاي شيرازي (اثر)، (متوفيّ 1113).

5 ـ تركيب دوازده بندي آقا محمّد عاشق اصفهاني (1111 ـ 1181)

6 ـ تركيب چهارده بندي حاجي سليمان صباحي بيدگلي (متوفّي 1218 ه‍. ق)

7 ـ تركيب ده بندي فتحعلي شاه (خاقان) قاجار (1185 ـ 1250)

8 ـ تركيب نوزده بندي حسينعلي بيك (شرر) بيگدلي آذري قمي فرزند لطفعلي بيك آذر بيگدلي مؤ لّف آتشكده، (متوفّي 1254 ه‍. ق)

9 ـ تـركيب بندهاي مختلف ميرزا محمّد شفيع وصال شيرازي (1197 ـ 1262): چهارده بند، پـانـزده بـنـد، دوازده بـنـد، نُه بند، هشت بند، ده بند، سه تركيب هفت بند، شش بند و سه بند، جمعاً (118 بند).

10 ـ تـركـيـب بـنـدهـاي ميرزا محمود (فدايي) مازندراني (متولّد 1200 ه‍. ق) تحت عنوان چـهـار نـظـام: نـظـام اوّل (هـفـتـاد و دو بـنـد) نـظـام دوّم (چـهـل و سـه بـنـد) نظام سوّم (سي و دو بند) و نظام چهارم (بيست و هفت بند) و جمعاً (174 بند).

11 ـ تـركـيـب پـانـزده بـنـدي مـحـمـّد داوري شـيـرازي (1238 ـ 1283) فـرزنـد وصال شيرازي.

12 ـ تركيب شصت بندي ميرزا محمّد علي سروش اصفهاني (1228 ـ 1285).

13 ـ تـركـيـب يـازده بـنـدي مـيـرزا احـمـد وقـار شـيـرازي (1232 ـ 1298) فـرزند ديگر وصـال شـيـرازي و يـك تـركـيـب دوازده بـنـدي ديـگـر كـه بـه استقبال محتشم سروده است.

14 ـ تركيب نوزده بندي ملاّفتح اللّه (وفايي) شوشتري (متوفّي 1303)

15 ـ دو تركيب چهل بندي و پنج بندي ميرزا صادق روشن اردستاني (متوفّي 1305 ه‍. ق).

16 ـ تركيب چهارده بندي محمود خان صباي كاشاني (1228 ـ 1311).

17 ـ تركيب بيست و هفت بندي حجّة الاسلام نيّر تبريزي (1248 ـ 1312).

18 ـ تـركـيـب يـكصد و چهارده بندي احمد صفائي جندقي (1236 ـ 1314) فرزند يغماي جندقي.

19 ـ تركيب چهارده بندي ميرزا محمّد صادق اديب الممالك فراهاني (1277 ـ 1336).

20 ـ تركيب سه بندي ميرزا جهانگير خان محبّي (ضيائي) (متوفّي 1352 ه‍. ق).

21 ـ تـركـيـب دوازده عـلاّمه شيخ محمّد حسين غروي اصفهاني (مفتقر) (1296 ـ 1361) و يك تركيب شانزده بندي ديگر.

ضـمناً بايد از ترجيع هشت بندي ميرزا نصير (فرصت) شيرازي نام برد كه به مراثي كـربـلا اخـتصاص دارد. ميرزا محمّد شفيع (وصال) شيرازي، ميرزا احمد (وقار) شيرازي و مـيـرزا صـادق (روشـن) اردسـتـانـي از تـركـيـب بـنـد مـحـتـشـم كـاشـانـي اسـتـقـبـال كـرده و بـه خـلق تـركيب هاي دوازده بندي با همان (وزن) و (قافيه) و (رديف) توفيق يافته اند.

از شـعراي معاصر تا آنجا كه نگارنده اطّلاع دارد، ابوالحسن (طوطي) همداني و غلامحسين جواهري (وجدي) داراي تركيب دوازده بندي عاشورايي اند و غزلسراي گرانمايه معاصر استاد عبّاس كي منش (مشفق) كاشاني نيز دوازده بند محتشم را تضمين كرده اند كه با عنوان (زينة المجالس) بارها به چاپ رسيده است.

هـمـان گـونـه كـه در آغـاز اين مبحث اشارت رفت، علاّمه بزرگوار مرحوم سيّد مهدي بحر العلوم (1212 ـ 1155) فقيه، محدّث، حكيم، اديب و سردودمان بحر العلوم و رييس حوزه علمّيه نجف و مرجع شيعيان در زمانه خود، تركيب بند شيوا و فاخري به زبان عربي در زمـيـنـه مـراثـي عـاشـورا دارد كـه زبـانـزد اهـل ادب اسـت و استقبال گونه اي از دوازده بند محتشم به شمار مي رود.

در ارزش ايـن تـركـيب بند عاشورايي همين بس كه شش شرح به قلم فرهيختگان بنام تا قرن سيزدهم درباره آن تدوين يافته است:

1 ـ شرح مبسوط ملاّ نوروز علي بسطامي (متوفّي 1288 ه‍ ق) به نام (سفينة النّجاة) كه چاپ سنگي آن به سال 1286 ه‍ ق و در قطع رحلي در تهران صورت گرفته است.

2 ـ شرح مختصر فاضل بسطامي به نام لؤ لؤ البحرين، كه مختصر و منتخبي از سفينة النّجاة است.

3 ـ شرح ميرزا ابوطالب شيرازي كه به سال 1265 ه‍ ق تحرير شده است.

4 ـ تـعـليـقـات مـيـرزا ابو القاسم وفاي شيرازي بر مراثي بحر العلوم (مؤ لف ديوان العروس).

5 ـ تخميس مراثي سيّد بحر العلوم توسّط سيّد حسين طباطبايي (نوه سيّد بحر العلوم).

6 ـ شـرح مـرحـوم رحـمـة اللّه بـن عـلي كـرمـانـي، مـعـروف بـه وسـيـلة النـّجـاة كـه بـه سـال 1296 ه‍ ق تـأليـف شـده و اخيراً با تحقيق آقاي حسين درگاهي به چاپ مجدّد رسيده است. ضمناً از شرحي كه شيخ آقا بزرگ تهراني در الذّريعه از آن ياد كرده و استقبالي كـه مـرحـوم شـيـخ عـبـد الصـّمـد خـامـنـه اي از مـراثـي سـيـّد بـحـر العـلوم بـه عمل آورده، بايد ياد كرد.

پـيـش از آنـكـه بـه عـنـوان حـسـن خـتـام ايـن بـخـش بـه نـقـل مـطـلع هـر بـنـد از تـركـيـب يازده بندي مرحوم بحر العلوم بپردازد، از ذكر اين نكته ناگريز است كه دامنه تأثير تركيب بند محتشم از محدوده قلمرو زبان فارسي فراتر رفته است:

تـأثـّر عـلاّمـه بـحر العلوم در اين تركيب بند از دوازده بند جاودانه محتشم كاشاني به خـوبـي بـارز و آشـكـار است. امّا اين تأثر چنان نيست كه قصيده عربي را به رنگ ادب فارسي در آورد.) [1] .

مطلع بند اوّل



اللّهُ اكبرُ ماذا الحادثُ الْجَلَلُ

فَقَد تَزَلْزَلَ سَهْلُ الارضِ وَ الْجَبَلُ



مطلع بند دوّم



هذا مُصابُ الَّذي جبريلُ خادمُهُ

ناغاهُ في الْمَهْدِ اذنيطت تَمائمُهُ



مطلع بند سوّم



كَيْفَ السُّلُوُّ وَ نارُ القَلْبِ تَلْتَهِبُ

وَ العَيْنُ خَلفَ قذاها دَمعُها سَرِبُ



مطلع بند چهارم:



شاءٌ مِنَ النّاسِ لاناسٌ و لا شاءُ

هَوَتْ بِهِمْ في مَهاوي الغَيِّ اَهواءُ



مطلع بند پنجم:



هُم اهلُ بَيْتٍ رَسولُ اللّه جَدُّهُمُ

اَجْرُ الرِّسالةِ عِنْدَ اللّهِ وُدُّهُمُ



مطلع بند ششم:



نَزَتْ اُمَيَّةُ حَرْبٍ ثُمَّ مَروانُ

مَنابِراً مالَهُم فيهِنَّ سلطانُ



مطلع بند هفتم:



سَدَّ المَسامِعَ مِن اَنبائهم خَبَرٌ

لا يَنْقَضي حُزنُهُ اَو يَنْقَضِي الْعُمُرُ



مطلع بند هشتم:



ما اَمَنَ الْقَومُ قِدْماً اَو هُم كفَروا

مِن بَعدِ ايمانِهم لَوْ اَنَّهُم شَعَروا



مطلع بند نهم:



اَلدّينُ مِن بَعدِهِم اَقْوَتْ مَرابِعُهُ

وَالشَّرعُ مِنْ فَقْدِهِمْ غارَتْ شرائِعُهُ



مطلع بند دهم:



ذادوا عَنِ الماء ظَمْاَناً مَراضِعُهُ

مِنْ جَدِّهِ المصطفي السّاقي اصابِعُهُ



مطلع يازدهم:



يَومٌ بَنو المصطفي الهادي ذبائحُهُ

وَالفاطميّاتُ اسراءٌ نوائِحُهُ



و مـرحـوم مـيـرزا ابـوالقـاسـم وفـاي شـيـرازي بـراي كامل شدن تركيب بندمرحوم بحرالعلوم، بند دوازدهم آن را سروده و به آن افزوده است با مطلع:



روحي وَ نَفْسي نُفوساً جَلَّ قَدرُهُمْ

سَفينةُ الحلمِ بَحْرُ العلمِ صَدْرُهُم [2] .



ضمناً تعداد ابيات هر بند از اين تركيب بند، دوازده بيت بوده و بند آخرين آن نيز توسّط وفـاي شـيرازي در دوازده بيت سامان يافته است. شيخ آقا بزرگ تهراني بر اين اعتقاد اسـت كه مرحوم بحرالعلوم به سبب غيبت حضرت وليّ عصر (عج)، بند دوازدهم تركيب بند خود را نسروده است. [3] .


پاورقي

[1] شـرح مـراثـي سيّد بحر العلوم، ترجمه شيخ رحمة اللّه کرماني، به تحقيق حـسـيـن درگـاهـي، شـرکـت چـاپ و انـتـشـارات اسـوه، چـاپ اوّل، سال 1376، صص 49 و 48.

[2] شرح مراثي سيّد بحرالعلوم.

[3] شـرح مـراثي سيّد بحرالعلوم، ص 48، والذّريعه الي تصانيف الشّيعه، ج 25، ص 85.