بخش اول اين خطبه در كتاب سليم بن قيس هلالي متوفاي 90 هجري و دو بخش ديگر آن در تحف العقول تأليف علي بن شعبه حراني كه هر دو از منابع اوليه ي حديثي است نقل شده است و پس از اين دو كتاب برخي از علما و دانشمندان متأخر در كتابهاي حديثي يا فقهي خود از همان دو كتاب نقل كرده اند و به تناسب تشكيل خطبه از سه بخش مستقل، هر يك از اين محدثان و محققان همانند ناقلان اول به نقل و روايت بخشي از آن كه ارتباط به بحثشان داشته بسنده كرده و از نقل بقيه ي خطبه چشم پوشيده و حتي گاهي تنها به نقل يك جمله از يك بخش اكتفا كرده اند. و بر خلاف بخش اول خطبه كه سليم بن قيس تاريخ و محل ايراد آن را مشخص نموده، در دو بخش بعد صاحب تحف العقول طبق روال محدثان (رضوان اللَّه عليهم) به متن خطبه اكتفا و به تاريخ و محل ايراد آن اشاره اي نكرده


است.

بخش اول: چنان كه اشاره شد بخش اول خطبه را سليم بن قيس به تناسب فضايل امير مؤمنان و اهل بيت عليهم السلام نقل نموده است. سپس مرحوم طبرسي [1] متوفاي 588 در كتاب احتجاج خلاصه ي همان بخش را به مناسبت احتجاج حسين بن علي عليه السلام از سليم بن قيس آورده است.

علامه مجلسي (ره) نيز به مناسبت جنايات معاويه متن كامل بخش اول و مقدمه ي آن را از سليم بن قيس نقل نموده است. [2] .

مرحوم علامه ي اميني فقط يك جمله از اين بخش را به مناسبت مناشدات و احتجاجات غدير آورده است. [3] .

و به طوري كه گفته شد صاحبان اين كتابها دو بخش اخير خطبه را كه ارتباطي به موضوع بحثشان نداشته نقل نكرده اند.

و اما بخشهاي دوم و سوم در تحف العقول، يكي از منابع حديثي قديمي و مورد اعتماد علماي شيعه، در عداد مواعظ حسين بن علي عليه السلام نقل شده و پس از اين كتاب مجموع اين دو بخش و يا جملاتي از آن در كتابهاي حديثي و فقهي به مناسبتهاي مختلف از همين تحف العقول نقل گرديده است.

از جمله علامه مجلسي [4] و فيض كاشاني (ره) [5] در باب امر به معروف و نهي از منكر مجموع آن را نقل نموده اند.

و استاد الفقها و المجتهدين شيخ انصاري (ره) [6] و مرحوم آيت اللَّه


كمپاني اصفهاني [7] فقط يك جمله از آن را در بحث ولايت فقيه آورده اند.

و مرحوم آيت اللَّه شهيدي تبريزي [8] و امام امت (رض) [9] همه دو بخش را باز به مناسبت بحث ولايت فقيه نقل نموده اند.

هدف از بيان اين مقدمه توضيح اين نكته بود كه گرچه قدماي علما و محدثان و نيز متأخران آنها اشاره اي به اتحاد و ارتباط بخش اول با بخش دوم و سوم نكرده اند و نيز ذكري از محل ايراد دو بخش اخير خطبه (يعني سرزمين مني) كه مي تواند بهترين دليل اتحاد و ارتباط تمام بخشهاي خطبه با هم باشد به ميان نياورده اند و حتي در كلام علامه ي مجلسي (ره) نيز كه تمام بخشهاي خطبه را به صورت جدا و به دو مناسبت مختلف نقل نموده چنين اشاره اي وجود ندارد و تاكنون اين بخشهاي سه گانه از سوي هيچ يك از علما و محققان و دانشمندان و محدثان به صورت خطبه و سخنراني واحد تلقي و يا معرفي نشده است، اما به عقيده ي نگارنده مجموع اين سه بخش يك خطبه است و تمام آن همان خطبه اي است كه حسين بن علي عليه السلام آن را در سرزمين مني و در يك مجلس و با كيفيت خاصي كه توضيح داده خواهد شد ايراد فرموده است.

و با در نظر گرفتن اهميت متن و محتواي عميق اين خطبه و با توجه به عدم ارائه ي آن به صورت يك خطبه، اينك براي اولين بار به نقل و ارائه ي آن به عنوان خطبه اي كامل و مستقل و منسجم مبادرت مي شود.

دليل ما بر اين ادعا و بر وحدت بخشهاي سه گانه ي اين خطبه دو مطلب است: