نهضت شكوهمند امام حسين عليه السلام بمانند نهضت هاي همگون خود در سه محور زمينه ها، انگيزه ها، و نتيجه ها گردش مي نمايد. زمينه ها كه عمده آنها را روي كرد تشكل همسوي اهل بيت به سوي امام حسين عليه السلام و نيز اهرم هاي فشاري از جانب حزب عثمانيه پديدار شده بود، شكل مي دهد.

البته اهرم هاي فشاري باز گشت به پيش از پيدايش نهضت دارد. زيرا اين زمينه ها

ريشه در حاكميت سياسي بني اميه دارد كه به دوران خلفا و نيز زمان امير المومنين عليه السلام و امام مجتبي عليه السلام و دوران ده ساله امام حسين عليه السلام با معاويه باز گشت دارد. چون در اين دوران حاكميت بني اميه توسعه و استقرار يافته است. به همين جهت براي بررسي زمينه هاي قيام حسين بن علي عليه السلام باز گشت به اين دوران بايسته مي نمايد. با بررسي جريان هاي مهم اجتماعي اين دوران زمينه هاي نهضت به خوبي شفاف خواهد شد.

البته منظور نگاه به جريان هاي مهم اجتماعي اين دوران باشد. چه جريان همراه اهلي بيت عليه السلام و چه جريان هاي چالشگر اهل بيت. به همين جهت هر دو نوع جريان اجتماعي بايسته بررسي است. زيرا زمينه هاي نهضت را هر دو نوع از جريان هاي اجتماعي شكل مي دهند.

به ديگر سخن زمينه هاي نهضت امام را دو پايه فخيم تشكيل مي دهد، يكي وجود ناهنجاري هاي فرهنگي و اجتماعي و اقتصادي و در نهايت دين زدايي حزب عثمانيه، ديگري روي كرد تشكل همسوي اهل بيت به جانب امام حسين و فراخواني اين تشكل از حضرت جهت تصدي رهبري جامعه. همان گونه كه ناهنجاري هاي حزب حاكم نقش مهم در پديدار شدن نهضت دارد، روي كرد اجتماعي و هواداري تشكل همسوي نيز نقش محوري در نهضت دارد. زيرا بر فرض در جامعه ناهنجاري هايي بس شديد پديدار شود، اگر زمينه يك نهضت فرا گير وجود نداشته باشد و جمعيت و جريان اجتماعي از يك جريان بزرگ اصلاح طلبي حمايت ننمايد، امكان شكل گيري يك نهضت پايدار و فرا گير وجود نخواهد داشت.

آنچه شكل گيري نهضت را زمينه سازي و باروري ان را نويد مي دهد روي كرد يك تشكيل اجتماعي بزرگ است. و وجود چنين تشكل نهضت حسيني را با تحليل هاي اجتماعي و منطقي هم خوان مي سازد. زيرا در همين فرض است كه نهضت همانند نهضت حسيني شايستگي الگوگيري و پيام رساني در هر زمان و شرايط همانند را فراهم مي آورد. و الا اگر نهضت قابل تحليل با فرآيندها و معيارهاي اجتماعي نباشد، آنگاه نمي تواند براي شرايط همانند از ان حركت پيام گرفت.

بر اين اساس زمينه هاي نهضت در دو مرحله شكل مي گيرند. و هر دو محله نقش محوري در پديداري نهضت حسيني دارند. مرحله نخست روي كرد تشكل همسوي اهل بيت به جانب آرمانهاي حسين، مرحله دوم چالشگري هاي حزب عثمانيه و ناهنجاري هايي كه حاكميت حزب عثمانيه به دنبال داشت. تنها وجود مرحله دوم براي پديدار شدن نهضت بسنده نمي باشد.

مرحله نخست نيز بايد شفاف باشد تا افزون بر اطمينان از زمينه هاي اجتماعي نهضت فراگيري به مانند نهضت حسين بن علي عليه السلام، انديشه ها و رفتار امام را شايسته الگوگيري در هر زمان نمايد كه خود حضرت به طور شفاف فرمودند رفتار من بر شما الگو مي باشد، و لكم في اسوه.

اين زمينه ها را در دو محور بررسي مي نماييم.