(عقد در كتاب ابو الشهداء ص 12 مي گويد:) ان الذين انخدعوا او تخادعوا. . . و الاجام.

چند نكته در اينجا هست (فرق اصحاب معاويه و اصحاب ابن زياد):

الف: بين اصحاب معاويه در صفين و اصحاب يزيد در كربلا فوق بود؛ زيرا معاويه با يك نوع ظاهر سازي آنها را فريب داده بود و آنها خيال مي كردند فقط براي انتقام خليفه مظلوم مي جنگند و هنوز پرده از روي مقاصد معاويه برداشته نشده بود بر خلاف عصر يزيد و دوره يزيد. و به همين دليل در مبارزه علي عليه السلام و امام حسين با معاويه نفاق طرف آنقدر آشكار نبود كه در مبارزه امام حسين آشكار بود. ولي مردم در طول اين بيست سال تا اين قدر عقب رفته بودند و به نظر نمي رسد كه در دوره معاويه مردم در حادثه اي مثل كربلا از بني اميه دفاع مي كردند. پس ‍ بني اميه مردم را به مقدار زيادي در اين مدت عقب بردند.

ب - در قضيه معاويه و طلب ثار و انتقام كه مردم به حركت آمدند بي شك روح عصبيت و جاهليت و ميل به خونخواهي و خونخواري كه در طبيعت عرب بود و در جاهليت به صورت هاي ديگري تظاهر مي كرد، در اين حادثه موجود بود و تظاهرش رنگ اسلامي داشت.

ج - معاويه در زمان خلافت خود كار مهمي كرد كه همان چيز موجب زوال حكومت از بني اميه شد و آن، موضوع ولي عهد قرار دادن يزيد بود كه اولا يزيد ناصالح ترين افراد بود و ثانيا ولايت عهد درست بازي كردن و دست به دست كردن خلافت به صورت سلطنت بود و مخصوصا معاويه در زندگي خودش براي يزيد بيعت گرفت. اساسا معاويه در ساير كارها نيز روش خلافت را تبديل كرد به روش سلطنت، هر چند از زمان عثمان، بني اميه خلافت را ملك خود مي ناميدند.

د- عمل اعوان بني اميه در كربلا منتهاي قوس نزول اخلاق در امت اسلاميه بود و از حادثه كربلا انتباه و صعود به آزادي و زير بار نرفتن شروع شد. قيام مدينه و قيامهاي كوفه و مخصوصا قيام عبدالله بن عنيف آزدي نمونه اي از آغاز تجليات روحي اسلامي به شمار مي رود. اعوان بني اميه بعد از كربلا هم خست و دنائت خود را به خرج دادند، ولي شروع بيداري از حسين بن علي عليه السلام شد. [1] .