بسم الله الرحمن الرحيم

ساليان درازي بود كه علاقمندان والد فقيه و بزرگوار «مرحوم آيةالله حاج ميرزا محمد» - قدس سره - از من مي خواستند كه گوشه هايي از زندگي آن مرد علم و فضيلت را به رشته ي تحرير درآورم و خاطره ي آن روحاني بزرگوار را در تاريخ علم و روحانيت، جاوداني نمايم. از جمله تقاضا داشتند كه كتاب «الأربعين الحسينيه» ايشان به چاپ برسد.

موانع و مشكلاتي پيش مي آمد كه انجام اين مهم را به تأخير مي انداخت تا اين كه نظام مقدس جمهوري اسلامي كه اهتمامي عظيم در حفظ آثار علما و روحانيين دارد، به وسيله ي اداره ي اوقاف قم به اين كار همت گماشت، و از اين جانب خواسته شد كه شرح مختصري در اين باره بنگارم تا به عنوان مقدمه ي كتاب، در چاپ جديد در اختيار پژوهشگران و محققان و مورخان قرار گيرد.

ضمن سپاس به درگاه خداوند منان، توجه خوانندگان گرامي را به مطالبي كه نويسندگان معاصر آن مرحوم در كتب و آثار خود، درباره ي ايشان آورده اند، جلب مي كنم و اميدوارم زحمات خالصانه ي آن عالم جليل القدر مورد قبول صاحب شريعت قرار گيرد و خداوند متعال، به ما نيز توفيق خدمت، مرحمت فرمايد.

سعيد اشراقي

بسم الله الرحمن الرحيم و به نستعين

شمه اي از شرح زندگاني مرحوم آيةالله حاج ميرزا محمد ارباب و خاندانش كه به قلم معاصرين و شاگردانش نگاشته شده است:

مرحوم آيةالله حاج ميرزا محمد ارباب در سال 1273 هجري قمري در يك خانواده ي كشاورز در شهر قم چشم به دنيا گشود. پدرش مرحوم محمدتقي بيك ارباب، معروف به


ارباب جان بابا، از فضلا و اديبان شهر قم در دوره ي ناصري مي باشد. مرحوم ميرزا علي اكبر فيض كه يكي از فضلا و ادباي معاصر نامبرده بوده، در شرح حال وي مي نويسد:

«ارباب، داهية الدهر، نابغة الزمان، طليق اللسان، رشيق البنان، اللوذعي الألمعي، محمدتقي بيك، خلف الصدق، حسنعلي بيك كه در قريحه ي نظم و سليقه ي نثر و اثارت رأي و كفايت معضلات و كفالت امورات و خبرت در عمل فلاحت و دانايي به رساتيق و مزارع حومه ي ولايت و تنقيح حساب و تشخيص جمع و تلخيص فذلك ديواني اين شهر واحدي است بي ثاني:



فتشت اهل دياري لا اري احدا

منهم يشا كله في العقل و العلم



در اواخر عمر اوقات را مصروف مراثي جناب سيدالشهداء، عليه آلاف من التحية و الثناء نموده، كتابي در بحر تقارب وقايع شهادت آن شافع محشر را با اسلوب و طرز خوش كه هم عوام بهره برند و هم خواص فايده گيرند در سمط بيان كشيد. الحق سامعين را هنگام استماع:



بعد از اين از عوض اشك، دل آيد بيرون

آب در چشمه چو كم گشت گل آيد بيرون



عبدالله مستوفي در كتاب شرح زندگاني من مفصلا از نامبرده ياد نموده است؛ من جمله مي نويسد در نويسندگي و اسلوب خط سبك قائم مقام را پيروي مي كرد، هم ساده و روان، هم اديبانه و سهل و ممتنع، چيز مي نوشت. و نيز مي نويسد: ممكن است امروز مطلعي مانند او در زراعت و كارهاي مربوط به آن يافت شود، و همچنين ممكن است اديب و نويسنده اي مثل او باشد. ولي من در مدت عمر خود شخصي به اين جامعي هيچ نديده ام. جاج ميرزا محمد مجتهد پسرش هم ملاي جامع خوش محضر تام العياري بود كه در عالم خود هيچ دست كمي از پدرش نداشت».

محقق دانشمند آقاي شيخ محمد رازي در صفحه ي 220 كتاب آثار الحجه، شرح حال آيةالله ارباب را چنين بيان مي كند:

«مرحوم حجة الاسلام و المسلمين آقاي حاج ميرزا محمد ارباب از اعاظم علماي قم و اكابر فقها و ادباي آن سامان و والد معظم مرحوم حجة الاسلام و المسلمين ميرزا محمدتقي اشراقي خطيب فحل و واعظ شهير و نادر دوران در فن خطابه و سخنوري و برادران حاضر ايشان مي باشد. داراي مقام علم و عمل و تقوا و ورع و صاحب مكنت بوده و در تشكيل و تأسيس اين دانشگاه روحاني با مرحوم آيةالله حايري همكاري شاياني نمود، و حقا مي توان گفت از كساني است كه در اين مؤسسه ي ديني (مقصود نگارنده مدرسه و حوزه ي علميه ي فيضيه ي


قم است) تا قيامت سهم بسزايي داشته و دارد، و در فوت ايشان آيةالله العظمي حايري بسيار متأثر و نگران شده و در تسليت مرحوم اشراقي و برادران ايشان فرموده بودند: «نه تنها شما يتيم شديد، بلكه برادري هم از دست من رفته است». از مدرسين حوزه ي عمليه است و بسياري از فضلا و اساتيد قم و حوزه چون مرحوم آيةالله فيض و ساير علماي قم نزد ايشان تلمذ نموده اند. در سال 1341 هجري قمري از دنيا رحلت و در شيخان مدفون گرديد. صاحب طبع سليم و ذوق سرشاري بود، و از آثار ذوق فكر و طبع بكر ايشان است قصيده اي كه در توسل به امام زمان اراحناله الفداء سروده است كه مطلعش اين است:



چه خوش باشد كه بعد از انتظاري

به اميدي رسند اميدواران



مؤلف كتاب تحفة الفاطميين در جلد اول اين كتاب درباره ي شخصيت ايشان مي نويسد: مرحوم حاج ميرزا محمد ارباب صاحب «الأربعين الحسينيه» از آيات الهيه و از براهين قاطعه ي طريقه ي حقه ي جعفريه در فقاهت و اجتهاد مقامي بسيار بلند و رتبه اي بس ارجمند داشت. به مقام بزرگواري و بسط يد و نفاذ حكم و قبول عامه كه داشت كمتر كسي رسيده است. در حفظ و حمايت شريعت مصطفوي دقيقه اي فرو نگذاشت و در اين باب اقدام و اهتمام او را ديگري نداشت. در اوايل جواني از اين بلده ي شريف رخت به عتبات عاليات كشيد، در محضر حجة الاسلام حاج ميرزا محمدحسن شيرازي استفاده و استفاضه نموده و عمده ي تلمذ وي در فقه و اصول در خدمت حاج ميرزا حبيب الله رشتي و ملا كاظم خراساني بوده تا آن كه بعد از تحصيل و تكميل علوم دينيه به قوه ي قدسيه ي اجتهاد فايز آمده و مجاز شده و به وطن مراجعت نموده، رياستي عامه و شهرتي تامه پيدا كرد. صيت فقاهت و فضيلت او به همه جا رسيده، مقروع استماع خاص و عام گرديده، مجلس درس و افادت و افاضتش داير و برقرار بود. منبري داشت شيرين و متين و محضري بس نمكين. در نهي از منكر و منع اهل فجور قلبي قوي داشت و در حفظ حدود شرعيه دقيقه اي فرو نگذاشت. مادام الحيوة به تدريس و ترويج و افاظت و امامت و حكومات شرعيه اشتغال داشت و ساحت مقدس آن بزرگوار به هيچ توهم مشوب نشده و دامن اصحاب و اتباعش هرگز به تهمتي نيالود، و جماعت علما در حضرت وي خويشتن را خرد مي شمردند، و بزرگان دين و دنيا نام مباركش را به حرمت تمام مي بردند. از آثار ايشان است الأربعين الحسينيه، و فرزندان فاضل و دانشمندي - ايدهم الله تعالي - كه سه نفر آنها به نام آقاي محسن و آقاي آقا سعيد و آقاي آقا محمد از فضلا و محصلين و اهل منبر قم، و فرزند ارشدشان مرحوم آميرزا محمدباقر در تهران و پس از آن


مرحوم حجة الاسلام آميرزا محمدتقي اشراقي كه ترجمه اش گذشت - رحمة الله عليه -.

نيز در كتاب شرح زندگاني ميرزاي شيرازي تأليف آقا بزرگ تهراني كه آقاي حميد تيموري آن را به فارسي ترجمه نموده در بخش دست پروردگان ميزاري شيرازي ذيل شماره ي 290 در صفحه ي 159 كتاب مزبور شرح حال مختصري از آيةالله ارباب دارد كه عينا نقل مي شود:

290 - حاج ميرزا محمد ارباب قمي سالياني اندك با مولي حسين قمي و مولي عبدالله قمي در سامرا مشرف بوده، سپس با مولي عبدالله به نجف تشرف يافت و چند سال هم در آن اقامت داشت، سپس به قم بازگشت.

هم اكنون از مروجين شرع و اهل تحقيق و تأليف مي باشد. از كتاب هاي چاپ شده اش «الأربعين الحسينيه» مي باشد كه در سال 1328 هجري قمري به اسم متولي باشي سيد محمدباقر فرزند سيد حسيني از فرزندان حضرت سجاد (ع) نگاشته است. پدرش آقاي محمدتقي ارباب عاملي الاصل (جبل عامل از نقاط لبنان) كه مؤلف «شرح عينية الحميرية» و «شرح بيان شهيد» مي باشد.

و نيز از خدمات برجسته ي نامبرده تصحيح و چاپ بحارالانوار علامه ي مجلسي - رحمة الله عليه - مي باشد كه به دقت و شايستگي كامل به وسيله ي چاپ كمپاني به زيور طبع آراسته گرديده است.

مرحوم آيةالله حاج ميرزا محمد ارباب در ماه جمادي الاولي سال 1341 هجري قمري در سن 68 سالگي به مرض ذات الريه در شهر قم در گذشت و مضجع مباركش در قبرستان شيخان قم و در جوار علماي معظم قم چون مرحوم ميرزا قمي و امثالهم قرار دارد.