از اينجاست كه مي توان مطلب را از نظر بحث تاريخي اين طور عنوان كرد كه امام حسين را كي ها و چي ها شهيد كردند؟ و همچنين كي ها و چي ها او را ياري كردند؟
اما اينكه كي ها شهيد كردند يا كي ها ياري كردند، معلوم است ولي اينكه چي ها شهيد كردند يا ياري، بايد گفت: امام حسين را طمع ملك ري و طمع پول (كه خولي گفت: «جئتك بغني الدهر») و رشوه ي رؤسا (أكا رؤساؤهم فقد اعظمت رشوتهم و ملئت غرائرهم) و جبن و مرعوبيت عامه و ميل به جبران محبت يزيد (كه ابن زياد مي خواست كدورت يزيد را از پدرش كه در ولايتعهد يزيد تعلل كرد جبران كند) و خبث ذاتي امثال شمر و مستي و غرور و بدبختي و سبكسري شخص يزيد و از همه بالاتر فراموشكاري عامه ي مردم كه مسلمان بودند و معتقد و سيري به تاريخ شصت ساله ي خود نمي كردند و سابقه ها را فراموش كردند و گول ظاهر را مي خوردند [شهيد كرد].

اينكه چي ها امام را ياري كردند، ايمان و توجه به تاريخ شصت ساله - كه از كلمات امثال زهير پيداست - و حس فتوت و مردانگي و ايمان به غيب و امثال اينها بود.