بازگشت

حر بن يزيد رياحي و وجدان او


ملحق شدن حر بن يزيد رياحي به حسين (ع) يكي از وقايع برجسته روزهاي آخر عمر حسين (ع) مي باشد و آدمي ناگزير است بپذيرد كه علت مادي در الحاق حر بن يزيد به حسين (ع) مداخله نداشته است. چون او كه يكي از سرداران ارتش بين النهرين بود مي دانست كه حسين (ع) تحت محاصره قرار گرفته و نمي تواند به جائي برود و نه مي تواند پايداري نمايد. برتري نيروي عمر بن سعد بر نيروي حسين (ع) نه به اندازه اي بود كه حر بن يزيد رياحي اميدواري داشته باشد كه حسين (ع) فاتح گردد، يا تصور كند اگر او، بدون سرباز، به حسين (ع) ملحق گردد كفه ترازوي قوا را طوري به نفع حسين (ع) سنگين خواهد كرد كه روز بعد، وي فاتح خواهد شد. او ترديد نداشت كه روز بعد، حسين (ع) كه تصميم به مقاومت گرفته كشته خواهد شد و الحاق وي به حسين (ع) نمي تواند وي را از كشته شدن نجات بدهد و هر گاه به طرفداري از حسين (ع) وارد جنگ


گردد او نيز كشته خواهد شد و به فرض اين كه زنده بماند حاكم عراقين به جرم خيانت نسبت به خليفه او را خواهد كشت. الحاق حر بن يزيد رياحي به حسين براي وي غير از ضرر و خطر نداشت و كوچكترين استفاده از آن الحاق نمي كرد. بارتولومو مي گويد الحاق حر بن يزيد رياحي به حسين (ع) عكس العمل عزل او از فرماندهي هزار سرباز (يا كمتر) از طرف عمر بن سعد بود و بعد از اين كه حر بن يزيد معزول گرديد طوري خشمگين شد كه تصميم گرفت به عمر بن سعد پشت كند و از حسين (ع) طرفداري نمايد.

اما معزول شدن حر بن يزيد از فرماندهي هزار يا پانصد يا سيصد سرباز جنبه تحقير و تخفيف نداشته است بلكه نوعي انتقال اداري بود و حر بن يزيد براي يك انتقال اداري آن چنان خشمگين و نااميد نمي شد كه به عمر بن سعد پشت كند و به حسين (ع) بپيوندد. وي مي دانست همين كه به حسين ملحق شود اموالش را ضبط خواهند كرد و ديگر به او حقوق نخواهند پرداخت و پسرش را به زندان مي اندازند يا به قتل مي رسانند و به همين جهت وقتي مي خواست به حسين (ع) ملحق شود پسرش (علي بن حر رياحي) را با خود برد تا وي را به قتل نرسانند يا به زندان بيندازند و زندان هاي آن دوره، بدتر از مرگ بود.

حر بن يزيد رياحي مي دانست كه حاكم عراقين و برتر از او يزيد بن معاويه از قبيله وي هم نخواهند گذشت و از آن قبيله انتقام خواهند گرفت و اگر تمام مردان قبيله را به قتل نرسانند و زن ها را به اسارات نبرند بدون ترديد تمام كساني را كه داراي نام طائفگي رياحي هستند به اصطلاح امروزي از كار بر كنار خواهند كرد. چون وقتي يكي از رجال دربار خليفه به او خيانت مي كرد نه فقط خود او به مجازات مي رسيد بلكه خويشاوندان و طائفه اش هم مغضوب مي شدند. حر بن يزيد رياحي چون حسين (ع) نبود كه فكر كند داراي رسالت است و بايد در راه رسالتش جان فدا نمايد. او مردي بود كه خويش را رسول نمي دانست و مانند ساير افراد مي خواست از خوشي هاي زندگي برخوردار شود. حر بن يزيد رياحي مانند مردم رجال دستگاه خليفه توانگر بود و ثروتش را در دوره خلافت معاوية بن ابوسفيان اندوخت و مثل تمام رجال دستگاه خليفه ثروتش از املاك تشكيل مي شد و بعد از الحاق به حسين املاكش از طرف يزيد بن معاويه ضبط مي گرديد و بعد از مرگش، فرزندان او از آن املاك محروم مي شدند. حر بن يزيد رياحي اگر به خليفه اموي و حاكم او وفادار مي ماند علاوه بر اين كه به زندگي عادي ادامه مي داد مي توانست بر املاك خود بيفزايد. اگر ما مي دانستيم كه شب نهم محرم و روز بعد از آن، بين حر بن يزيد رياحي و وجدان وي چه گفت و شنودها شد شايد يكي از برجسته ترين صفحات محاكمه معنوي بشر را در دست داشتيم.

آنچه در ذيل مي گوئيم چيزي است كه (قاضي سعد الدين ابوالقاسم عبدالعزيز) معروف به ابن براج راجع به گفت و شنود حر بن يزيد رياحي با وجدانش نوشته و معلوم است كه اين نوشته، تصور خود ابن براج است و او انديشيده كه حر بن يزيد رياحي اين گونه با نفس ناطقه خود كه امروز وجدان مي گوئيم صحبت مي كرده است. وجدان حر بن يزيد رياحي از او پرسيد كه آيا تو قصد داري فردا با حسين (ع) بجنگي؟ حر جواب مثبت داد. وجدان كه ابن براج آن را (نفس ناطقه) مي خواند از حر بن يزيد پرسيد آيا نمي بيني


كه شماره كساني كه با حسين (ع) هستند از عده اي معدود تجاوز نمي نمايد و آيا تو مي تواني بر خود هموار كني كه با اين سپاه بزرگ با آن عده معدود بجنگي؟

حر بن يزيد جواب داد به من ماموريت داده اند كه با حسين (ع) بجنگم و من خواهم جنگيد و كمي يا زيادي همراهان حسين اثري در ماموريت من ندارد. وجدان و به قول ابن براج نفس ناطفه پرسيد آيا تو مي داني كه حسين (ع) نوه پيغمبر اسلام است يا نه. حر بن يزيد رياحي جواب داد اين را مي دانم.

نفس ناطفه از وي پرسيد تو كه اين را مي داني چگونه مي خواهي با نوه پيغمبر خود پيكار كني؟ حر بن يزيد جواب داد به من ماموريت داده اند كه با او بجنگم و من چاره اي غير از پيكار با او ندارم. نفس ناطقه پرسيد آيا تو خود حسين (ع) را مستوجب اين مي داني كه به قتل برسد؟ حر بن يزيد گفت نه. نفس ناطقه از او پرسيد آيا او را گناهكار مي داني يا بي گناه. حر بن يزيد جواب داد من او را بي گناه مي دانم. نفس ناطقه سئوال كرد چگونه مي خواهي دست را به خون يك بي گناه بيالائي. حر بن يزيد جواب داد من دست را به خون حسين (ع) نمي آلايم بلكه حاكم عراقين دست را به خونش مي آلايد و او هم مسئول نيست چون مامور است و يزيد بن معاويه دست را به خون حسين (ع) آلوده مي كند و من مثل شمشيري هستم در دست عبيدالله بن زياد حاكم عراقين و آيا شمشير كه فرقي را مي شكافد گناهكار است يا مردي كه آن شمشير را به حركت درمي آورد. نفس ناطقه گفت شمشير جان و شعور ندارد و از خود داراي اختيار نيست. ولي تو جان و شعور داري و مختار اعمال خود هستي. از شمشير كه جزو جمادات است بازخواست نمي كنند چرا يك نفر را به قتل رسانيد ولي از تو كه انسان هستي و شعور و عقل داري بازخواست مي نمايند. شمشير كه در دست شمشير زن مي باشد مجبور است نه مختار اما تو مختاري نه مجبور و آيا مي تواني بگوئي كه تو مجبور هستي كه حسين (ع) را به قتل برساني. حر بن يزيد گفت از يك جهت بلي. نفس ناطقه پرسيد از كدام جهت مجبور هستي كه حسين را به قتل برساني. حر بن يزيد جواب داد از اين جهت كه اگر او را به قتل نرسانم منصب خود را از دست مي دهم و آنچه به من مي رسد قطع خواهد شد. وجدان يا نفس ناطقه گفت دروغ مي گوئي و اگر تو نمي خواستي به اين جا بيائي و به جنگ حسين (ع) بروي كسي تو را از منصبي كه داري معزول نمي كرد و آنچه بايد بتو برسد قطع نمي شد. آيا روزي كه مي خواستند تو را براي حفاظت حسين بفرستند، نمي توانستي عذري بياوري و بگوئي كه ديگري را به جاي تو انتخاب نمايند؟ حر بن يزيد گفت مي توانستم عذري بياورم ولي از پاداش محروم مي شدم. نفس ناطقه پرسيد اگر قاتلي را مامور قتل تو بكنند و آن قاتل بعد از قتل تو پاداش دريافت كند، آيا تو او را بي گناه مي داني و اگر به تو بگويد كه براي دريافت پاداش مبادرت به قتل تو مي كند آيا او را بي گناه مي داني يا نه؟ حر بن يزيد گفت او را گناهكار مي دانم.

نفس ناطقه گفت اي رياحي عمل تو نيز همين طور است و تو اجبار نداشتي كه براي كشتن حسين (ع) به راه بيفتي بلكه براي دريافت پاداش به راه افتادي. تو اگر از دريافت پاداش صرف نظر مي كردي راضي به كشتن حسين (ع) كه تو او را بي گناه مي داني نمي شدي


و اينك كه براي دريافت مزد خود را آماده كرده اي كه حسين (ع) را به قتل برساني مسئول هستي. حر بن يزيد پرسيد نزد كه مسئول هستم؟ نفس ناطقه جواب داد نزد خدا و آيا به معاد عقيده داري يا نه؟ حر بن يزيد گفت بلي. نفس ناطقه پرسيد آيا عقيده داري كه بعد از معاد مجازات گناهكاران يك مجازات ابدي است. حر بن يزيد گفت بلي. نفس ناطقه گفت آيا مي تواني آن مجازات را تحمل نمائي. حر بن يزيد سكوت كرد و بعد از لحظه اي گفت در هر صورت، اينك دير شده و من نمي توانم تصميم خود را تغيير بدهم. نفس ناطقه گفت تو هم اكنون هم مي تواني تصميم خود را تغيير بدهي. تو اكنون فرمانده نيستي تا اين كه مسئوليت اداره كردن سپاه خود را داشته باشي و عمر بن سعد تو را از فرماندهي معزول كرده است و در اين جا كاري نداري و مي تواني بروي. و حر بن يزيد گفت نمي توانم بروم چون اگر از اين جا بروم مرا مرد فراري خواهند دانست و آيا مي داني مجازات سلحشوري كه از ميدان جنگ بگريزد چيست؟ آنچه راجع به حر بن يزيد رياحي و معلم او در سطور آينده گفته مي شود از قاضي سعد الدين ابوالقاسم عبدالعزيز دانشمند و مورخ شيعي مذهب است. وي مي گويد كه حر بن يزيد رياحي نزد (ابوعمران عبدالله بن عامر) قرآن فرامي گرفت. اين ابوعمران عبدالله بن عامر يكي از مردان سرشناس جهان اسلامي مي باشد براي اين كه يكي از هفت نفري است كه در دنياي اسلامي به اسم (قراء سبعه) معروف هستند يعني (خوانندگان هفتگانه قرآن) و در گذشته هر كس در دنياي اسلامي قرآن مي خواند، به روش يكي از هفت نفر تلاوت مي كرد ولي در ادوار بعد، روش تلاوت آيات قرآن، به چهارده رسيد.

ابوعمران عبدالله بن عامر كه بيشتر (ابن عامر) خوانده مي شود در بين قراء سبعه يكي از افراد برجسته بوده چون قرآن را از صحابه پيغمبر اسلام (ص) آموخته و صحابه كساني بودند كه با پيغمبر اسلام به سر مي بردند و قرآن را از دهان او مي شنيدند و بدون اين كه سواد داشته باشند به خاطر مي سپردند و يك بار گفتيم كه اعراب بي سواد استعدادي زياد براي به خاطر سپردن كلام (چه منظوم چه منثور) داشتند و بعضي از شعراي عرب كه قصايد آن ها نمونه فصاحت، در ادب عرب مي باشد بيسواد بودند. علماي قرآن مي گويند كه در بين هفت قاري ابن عامر كه معلم قرآن حر بن يزيد رياحي بود از ديگران برجسته تر مي باشد براي اين كه دانشمند بود در زمان حيات علي بن ابي طالب (ع) مدتي نزد او درس مي خواند و دو كتاب راجع به قرآن نوشته كه هيچ يك از آن در دست نيست اما ابن النديم صحاف معروف كه در دنياي اسلامي (علم رجال) را به وجود آورد اسم آ دو كتاب را مي برد [1] .

يكي از آن دو كتاب به قول همان صحاف دانشمند كه حقي بزرگ بر تمام محققين شرق و غرب دارد موسوم بود به (مقطوع القرآن و موصوله) و ديگري به اسم (اختلاف مصاحف الشام و الحجاز و العراق) خوانده مي شد. ذكر اين نكته بدون فايده نيست همان طور


كه ابن النديم صحاف با به وجود آوردن علم رجال در دنياي اسلامي مانع از اين شد كه اسم و رسم و لااقل نام كتاب عده اي كثير از فضلا و دانشمندان و پزشكان و علماي رياضي جهان اسلامي از بين برود، دو مرد محقق، مانع از اين شدند كه روش قرائت قراء سبعه به محاق فراموشي سپرده شود. اگر آن دو محقق نبودند امروز مسلمان ها نمي دانستند هفت قاري معروف، كه هفت روش قرائت قرآن را ابتكار كردند (يا نقل كردند) قرآن را چگونه مي خواندند و بايد متوجه بود كه مقصود از روش قرائت قرآن، فقط آهنگ قرائت نيست (كه ناگزير بايستي از راه گوش به ديگران منتقل مي شد) بلكه منظور اين است كه متوجه باشند در كجا بايد توقف كرد و در كجا توقف جائز نيست و در كجا صدا بايد از لحن عادي بلندتر شود و در كجا بايد صدا را آهسته كرد و مجموع اين قواعد در دنياي اسلامي به اسم (تجويد) خوانده شد. آن دو محقق كه روش قرائت قراء سبعه را حفظ كردند موسوم هستند به (ابوالحسن احمد بن محمد بزي) كه در سال (270) هجري قمري درگذشت و ديگري (محمد بن عبدالرحمن مخزومي) كه در سال 291 هجري قمري زندگي را بدرود گفت. اما ابوعمران عبدالله بن عامر قاري برجسته قرآن معلم حر بن يزيد رياحي بود و عمري طولاني كرد و هنگامي كه حر بن يزيد نزد او قرآن مي خواند چيزي به او آموخت كه ما قسمت اصلي گفته او را از اصطلاحات شرقي خارج مي كنيم و با اين مضمون ذكر مي نمائيم: (هر وقت كه بين دو پرنسيپ مردد شدي و نتوانستي بفهمي كه كدام بر حق است و وسيله اي براي سنجش آن دو نداشتي ببين كه كدام يك از آن دو، به تو سود مادي نمي رساند و آن كه براي تو سود مادي ندارد، و به تو چيزي نمي دهد تا به آن پرنسيپ ملحق شوي به احتمال قوي بر حق مي باشد) حر بن يزيد رياحي از معلم قرآن خود توضيح خواسته بود و او گفت (آن پرنسيپ كه بر حق مي باشد زر و سيم نمي دهد تا به او ملحق شوند). در آن شب كه حر بن يزيد رياحي با وجدان خود و به قول ابن براج با نفس ناطقه خود گفت و شنود مي كرد به ياد گفته معلم قرآن افتاد و ميل داشت كه مي توانست خود را به وي برساند و از او بپرسد كه در بين دو پرنسيپ، كه يكي از حسين (ع) است و ديگري از يزيد بن معاويه است كدام را بر حق مي داند اما حر بن يزيد در آن شب به معلم قرآن خود دسترسي نداشت و مي دانست كه وي در بين النهرين نيست. اما وقتي گفته معلم خود را با وضع موجود تطبيق مي نمود مي ديد كه بر طبق اندرز ابن عامر پرنسيپ حسين (ع) بايد بر حق باشد چون اگر به آن ملحق شود سودي عايدش نمي شود، بلكه دچار زيان مي گردد و جان را هم بر سر آن مي گذارد. ولي آيا تشخيص يك پرنسيپ بر حق فقط موكول به اين است كه بفهميم كه سودي مادي عايد ما نمي كند؟ آيا ابن عامر با اين كه در علم بي نظير است در مورد شناسائي پر نسيپ حق و ناحق اشتباه نكرده است؟ مگر در دين اسلام، خلافت با راي اكثريت نيست؟ و آيا عده اي كثير از مسلمين با يزيد بيعت نكردند و خلافت او را به رسميت شناختند؟ حر بن يزيد رياحي مي خواست خود را قائل كند كه خلافت يزيد بن معاويه متكي به راي اكثريت مسلمين مي باشد اما وجدان يا نفس ناطقه به او مي گفت كه اين طور نيست و اكثر مسلمين به خلافت يزيد بن معاويه راي ندادند. بلكه پدرش معاويه در زمان حيات خود بزور از مردم براي پسرش بيعت گرفت


و مردان مسلمان مي دانستند كه اگر با يزيد بيعت نكنند كوچكترين خطرش براي آن ها اين مي باشد كه بايد مسقط الراس خود را رها كنند و بروند و آواره شوند. حر بن يزيد رياحي كماكان از قول ابن براج دانشمند و مورخ شيعه، به خاطر آورد كه چگونه خود او با يزيد بن معاويه بيعت كرد. او به خاطر آورد كه روزي در بصره پدرش يزيد او را فراخواند و گفت برو نزد حاكم و با يزيد بن معاويه بيعت كن. حر از حرف پدر چنين فهميد كه معاويه فوت كرده و پرسيد آيا معاويه مرده است؟ پدرش گفت او زنده مي باشد. حر گفت پس براي چه نزد حاكم بروم و با يزيد بن معاويه بيعت كنم. پدرش گفت براي اين كه معاويه امر كرده كه در تمام بلاد، حكام از مردم براي پسرش يزيد بيعت بگيرند و بيعت بايد اين طور باشد كه تو به حاكم بگوئي كه من به توسط تو با يزيد بن معاويه بيعت مي كنم و او را بعد از مرگ پدرش معاويه، خليفه مي دانم. در آن موقع، عبيدالله بن زياد حاكم بصره بود و حر بن يزيد رياحي خوب به خاطر داشت كه آن روز، روز اول ماه رجب از سال پنجاه و ششم هجري به شمار مي آمد. عبيدالله بن زياد تا سال پنجاه و نهم هجري حاكم بصره بود و در آن وقت معاويه او را از حكومت بصره معزول كرد ولي به فاصله چند ماه باز او را حاكم بصره نمود و يزيد بعد از اين كه خليفه شد حكومت كوفه را هم بر شغل عبيدالله بن زياد افزود و وي حاكم عراقين (بصره و كوفه) شد. حر بن يزيد رياحي فراموش نمي كرد كه به پدرش گفت اولا خليفه زنده است و تا روزي كه زنده مي باشد خلافت خواهد كرد. ثانيا من يزيد پسر او را نمي شناسم و نمي دانم چگونه مي باشد و آيا صالح براي خلافت هست يا نه؟ و نمي توانم با مردي كه او را نمي شناسم براي خلافت وي بيعت كنم. يزيد پدر حر گفت: بيعت كردن با يزيد بن معاويه دستور معاويه است و من ديروز به دارالحكومه رفتم و به توسط عبيدالله بن زياد با يزيد بيعت كردم و تو هم امروز به دارالحكومه برو با يزيد بن معاويه بيعت كن. حر بن يزيد نمي خواست نزد عبيدالله بن زياد حاكم بصره برود و با يزيد بن معاويه بيعت كند. اما پدرش به او گفت مي دانم كه تو يزيد بن معاويه را نمي شناسي و نمي داني كه آيا براي خلافت صالح هست يا نه؟ ولي ترديد ندارم كه عبيدالله بن زياد حاكم اين جا را مي شناسي؟ حر بن يزيد گفت بلي او را مي شناسم. پدرش گفت چون او را مي شناسي مي داني كه اگر نروي و به توسط او با يزيد بن معاويه بيعت نكني، نه فقط هستي خود را بر باد خواهي داد بلكه مرا هم با اين كه با يزيد بن معاويه بيعت كرده ام نابود خواهي كرد چون عبيدالله بن زياد مرا مسئول بيعت نكردن تو مي داند. حر بن يزيد پرسيد براي چه تو را مسئول بيعت نكردن من مي داند؟ يزيد گفت براي اين كه من پدر تو هستم و حاكم بصره فكر مي كند كه هر پدر، در پسر، نفوذ دارد و هر گاه من نفوذ خود را در تو به كار مي انداختم تو از بيعت كردن با يزيد بن معاويه خودداري نمي كردي و بيعت نكردن تو را ناشي از قصور من مي داند و لذا مي گويم كه راضي به نابودي خود و پدر و دودمانت نشو و برو با يزيد بن معاويه بيعت كن.

حرف پدر، در حر موثر شد نه از لحاظ اين كه خيلي از عبيدالله بن زياد مي ترسيد بلكه از اين كه لحاظ كه فهميد اگر با يزيد بن معاويه بيعت نكند حاكم بصره پدرش را نابود


خواهد كرد. حاكم بصره صورت اسامي افراد سرشناس را كه با يزيد بن معاويه بيعت مي كردند براي يزيد مي فرستاد و از جمله اسم حر بن يزيد رياحي و پدرش براي يزيد فرستاده شد. حر بن يزيد از آن به بعد، روز اول رجب سال پنجاه و ششم هجري قمري را فراموش نكرد. علت اين كه تاريخ مزبور به خاطرش ماند اين بود كه براي اولين بار در آن روز محكوم شد كاري بكند كه قلبش راضي به آن نبود. آنگاه پدرش زندگي را بدرود گفت و چهار سال بعد از آن روز، معاويه پدر يزيد در روز اول رجب سال شصتم هجري زندگي را بدرود گفت و يزيد كه بي چون و چرا به جاي معاويه خليفه شد، پاداش وفاداري سرشناسان را داد و حر بن يزيد رياحي داراي منصب شد. اما حر در ته دل حس مي كرد كه از منصب خود راضي نيست و مي فهميد كه وفاداري او نسبت به يزيد بن معاويه تقريبا اجباري مي باشد چون او به طيب خاطر با يزيد بن معاويه بيعت نكرده بود و مجبور شد با وي بيعت كند. مع الوصف پس از اين كه يزيد روي كار آمد، حر بن يزيد رياحي بيعت خود را زير پا نگذاشت.

زيرا يزيد به او منصب داد و حر بن يزيد از بزرگان شد و وقتي انسان از منبعي مزايا دريافت مي كند براي حفظ آن مزايا نسبت به آن منبع علاقمند مي شود. بعد به طوري كه گفتيم حر بن يزيد مامور دستگيري حسين (ع) شد و هنگامي كه به حسين (ع) رسيد او و همراهنش تشنه بودند و حسين (ع) همه را سيراب كرد، در صورتي كه حر مي دانست كه حسين (ع) مي داند كه وي دشمن اوست و آمده او را دستگير كند. جوانمردي حسين طوري در حر موثر واقع شد كه با حسين (ع) مدارا كرد. اما نمي خواست كه به او بگرود. گر چه حر از بيعت كردن با يزيد بن معاويه راضي نبود و در وجدان خود احساس ناراحتي مي كرد كه چرا از يزيد منصب گرفته اما بين آن احساس، و تمايل به اين كه حسين (ع) را خليفه بداند خيلي فاصله وجود داشت.

يزيد در نظر حر مردي نبود كه صالح براي خلافت باشد اما اين عقيده، الزام نمي كرد كه حر بن يزيد حسين بن علي را صالح براي خلافت بداند. او دريافته بود كه حسين (ع) جوانمرد است زيرا با اين كه مي دانست كه وي براي دستگيري يا قتلش آمده به او آب داد. بعد از همراهان حسين (ع) شنيد كه وي كريم مي باشد و از بذل مال به ديگران مضايقه ندارد. اما اين هم دليل بر اين نمي شد كه حر بن يزيد حسين بن علي (ع) را براي خلافت صالح بداند. اما وقتي فهميد كه حسين (ع) را به طور قطع به قتل خواهند رسانيد براي اولين مرتبه حس كرد كه شايد حسين براي خلافت صالح مي باشد.

آنچه سبب شد كه اين انديشه در حر بن يزيد بوجود بيايد اين است كه تشخيص داد حسين (ع) از نظر شرعي و عرفي گناه نداشته است. گناه حسين (ع) از نظر يزيد بن معاويه اين بود چرا با وي بيعت نمي كند. اما بيعت نكردن مردي با يزيد گناه نيست و خود او (خود حر) نمي خواست با يزيد بيعت كند و اگر بيعت نمي كرد آيا مستوجب مجازات قتل بود؟ البته نه و باقي مي ماند موضوع ديگر كه در نظر يزيد گناه بود و آن اين كه حسين بن علي


نه فقط با خليفه بيعت ننموده بلكه بر او خروج كرده يعني عليه خليفه، علم طغمان برافراشته است. در عرف آن زمان هر كس كه عليه خليفه قيام مي كرد مستوجب قتل بود اما حر بن يزيد رياحي با اين كه مي ديد كه حسين (ع) عليه يزيد بن معاويه قيام كرده او را گناهكار نمي دانست زيرا مي فهميد كه يزيد بن معاويه خليفه واقعي مسلمين نيست. او خليفه واقعي مسلمين را مردي مي دانست كه مسلمان ها به طيب خاطر و به آزادي با او بيعت كنند نه اين كه به زور مردم را وادارند كه با وي بيعت نمايند. از روزي كه حر بن يزيد رياحي به اصرار پدر، مجبور شده بود كه با يزيد بن معاويه بيعت كند نزد خود احساس انفعال مي كرد. چون خود را برتر از اين مي دانست كه روزي مجبور شود با شخصي بيعت نمايد يعني مجبورش كنند كه خود را مطيع ديگري جلوه بدهد. اما نظريه طرفداران يزيد بن معاويه و كساني كه او را خليفه مي دانستند غير از نظريه باطني حر بن يزيد بود. آنها يزيد بن معاويه را خليفه بر حق مي دانستند چون اكثر مسلمين با او بيعت كرده بودند.

اگر به آنها ايراد گرفته مي شد كه بيعت مزبور به دستور خليفه قبل، معاوية بن ابوسفيان بوده و به اجبار مردم را وادار كردند كه با يزيد بيعت نمايند باز آن بيعت را قانوني مي دانستند و مي گفتند چون خليفه وقت، امر كرد كه با يزيد بيعت كنند بر مسلمين فرض بود كه آن امر را به موقع اجرا بگذارند و اگر ايراد مي گرفتند كه مردم را مجبور مي كردند كه دستور معاويه را به موقع اجرا بگذارند مي گفتند وقتي خليفه امري صادر مي كند مسلمين بايد اطاعت كنند و امر او را به موقع اجرا بگذارند و اگر كساني اطاعت نكردند بايد آن ها را مجبور به اطاعت كرد. ابوحنيفه مورخ شيعي كه گفتيم در تاريخ خاندان پيغمبر اسلام (ص) وارد بوده و تاريخي در شش هزار برگ راجع به خاندان پيغمبر نوشته مي گويد كه اين نظريه كه اگر خليفه فرماني صادر كرد و مسلمين اطاعت نكردند بايد آنها را مجبور به اطاعت نمود صحيح نيست مگر در موارد مخصوص ابوحنيفه مي گويد كه بيعت كردن (و به اصطلاع امروزي راي دادن براي زمامداري يك نفر) عقد است و در هر عقد، طرفين بايد آزادي و اراده و اختيار داشته باشند و در غير آن صورت، عقد مزبور باطل مي باشد. اين نظريه، در حقوق روم قديم هم سابقه دارد و بر طبق حقوق رومي قديم سناتور، نمي توانست براي دوران بعد از خود سناتور انتخاب كند. اما سناتورهاي قديم روي آن اصل را زير پا گذاشتند و براي دوران بعد از خود سناتور انتخاب كردند. اولين زمامداران روم قديم سناتورها بودند و چون براي دوران بعد از خود سناتور انتخاب كردند، ملت روم به دو طبقه تقسيم شد يكي (پاتري سين) ها كه همه از خانواده سناتورها بودند و ديگري (پلب ين) يعني عوام الناس در هر حال ابوحنيفه مورخ شيعي، عقيده نداشت كه جز در موارد بخصوص، بتوان مسلمين را مجبور به اجراي اوامر خليفه كرد.

شايد در بين سرداران قشون عمر بن سعد افرادي ديگر هم مثل حر بن رياحي فكر مي كردند و قيام حسين (ع) را عليه يزيد بن معاويه گناه نمي دانستند تا اين كه حسين (ع) را مستوجب مجازات قتل بدانند. ولي ما از نام آن ها بدون اطلاع هستيم و قدر مسلم اين


است كه اگر حسين (ع) را بي گناه مي دانستند داراي آن اراده و شهامت نبوده اند كه عقيده خود را ابراز نمايند و تقيه را اصلح مي دانسته اند.

در هر حال حر بن يزيد رياحي چون يزيد بن معاويه را خليفه بر حق نمي دانسته قيام حسين (ع) در نظرش (خروج بر خليفه زمان) به شمار نمي آمده و آن را طغيان عليه خليفه نمي دانسته تا حسين را واجب القتل بداند. ولي تا شب دهم محرم، حر بن يزيد رياحي حسين (ع) را پيشواي مسلمين نمي دانسته و گرنه به او ملحق مي شد. او تا شب دهم محرم حسين (ع) را مردي به شمار مي آورده كه با يزيد بن معاويه بيعت نكرد و عدم بيعت او را هم جرم نمي دانست.

ابوحنيفه مي گويد اگر حر بن يزيد قبل از آن شب، حسين (ع) را پيشواي مسلمين مي دانست به او ملحق مي شد. ابوحنيفه تصور كرده است كه حر بن يزيد فقط از ساعتي كه شمر بن ذي الجوشن ضبابي وارد كربلا گرديد و گفت كه بايد بي درنگ به حسين (ع) حمله كرد به فكر افتاد كه شايد حسين (ع) براي پيشوائي مسلمين صالح مي باشد و قبل از آن در اين فكر نبوده است معهذا الحاق او به حسين (ع) در شب دهم محرم سال شصت و يكم هجري يكي از پديده هاي نادر است. همان طور كه در فصول گذشته گفتيم كه قيام حسين (ع) عليه يزيد بن معاويه دور از هوي و هوس و دور از جاه طلبي بود بايد بگوئيم كه تصميم حر بن يزيد از اين كه به حسين (ع) ملحق شود نه فقط در تاريخ شرق بلكه در تاريخ دنيا از وقايع استثنائي است. حر بن يزيد مردي بود متمول داراي زنها و فرزندان متعدد و داراي تمام وسائلي كه هر كس آن ها را داشته باشد، عمر خود را به خوشي مي گذراند. يك چنان مرد بالغ و عاقل و توانگر كه در عنفوان جواني هم نبوده (كه تحت تاثير احساسات يا هوي و هوس قرار بگيرد) لابد قبل از اين كه به حسين (ع) ملحق گردد حساب سود و زيان خود را مي كرده است. اگر حر بن يزيد رياحي مردي بدون بضاعت و فاقد زن ها و فرزندان بود از تصميم ناگهاني او زياد حيرت نمي كرديم. چون آن هائي كه بضاعت مادي ندارند و داراي زن ها و فرزندان نمي باشند هنگامي كه (ريسك) مي كنند غير از جاي خود چيزي ندارند كه روي آن بگذارند. اما حر بن يزيد داراي بضاعت و زن ها و فرزندان بود و ريسك هم نمي كرد. چون كسي ريسك مي كند و جان خود را به خطر مي اندازد كه اميدي هم به موفقيت داشته باشد.

حر بن يزيد رياحي ريسك نمي كرد، براي اين كه او مي دانست كه ملحق شدن وي به حسين (ع) نتيجه اش اين است كه به هلاكت خواهد رسيد و يزيد بن معاويه تمام دارائي اش را ضبط خواهد كرد و زن ها و فرزندانش اگر اسير نشوند دچار گرسنگي خواهند شد چون بعد از كشته شدن حر چيزي براي آن ها باقي نمي ماند تا اين كه صرف معاش نمايند.

آن مرد ترديدي نداشت كه حسين در جنگ داراي كوچكترين شانس موفقيت نيست و او هم بعد از اين كه به وي ملحق گرديد داراي كوچكترين شانس موفقيت نمي باشد. اين را نمي توان ريسك گفت و اگر يك مرد بي بضاعت با جان خود ريسك مي كند حر بن يزيد رياحي با عقل و مآل انديشي همه چيز خود را فدا مي كرد و در تصميم وي ريسك وجود نداشت.

بارها اتفاق افتاده كه مرداني، در راه مردان ديگر فداكاري كرده اند اما زن


و فرزندان خود را فدا نكردند و حر بن يزيد با تصميمي كه مي خواست بگيرد زن ها و فرزندان خود را هم فدا مي كرد. حتي ابوحنيفه مورخ شيعه مذهب هم نتوانسته است بدرستي بفهمد كه حر بن يزيد در چه موقع تصميم گرفت كه به حسين (ع) بپوندد و او را پيشواي مذهبي خود بداند و اگر حر بن يزيد قبل از آمدن شمر بن ذي الجوشن به كربلا، آن تصميم را داشته باري آمدن شمر آخرين قطره اي بود كه ظرف او را لبريز كرد و تصميم گرفت كه از يزيد بن معاويه كناره گيري نمايد و به حسين (ع) بپيوندد. حر بن يزيد بيعت خود را با يزيد بن معاويه بدو اين كه احساس محكوميت باطني بكند زير پا گذاشت براي اين كه بيعت او با يزيد بن معاويه اجباري بود نه از روي اراده و اختيار. اعراب در قديم در مورد بيعت داراي تعصب بودند و گرچه مردم كوفه كه با حسين (ع) بيعت كردند براي كمك به او اقدامي ننمودند، اما از آن ها عملي هم كه بر خلاف حسين (ع) باشد سر نزد و سكوت، پيشه كردند تا اين كه نزد نفس خود بيشتر احساس انفعال نكنند. اما حر بن يزيد بدون اين كه نزد نفس خود شرمنده باشد بيعت اجباري خويش را با يزيد بن معاويه زير پا گذاشت و با پسرش به سوي كاروان حسين (ع) به راه افتاد. بعضي گفته اند كه حر بن يزيد بامداد روز دهم سال شصت و يكم هجري راه كاروان حسين (ع) را پيش گرفت.

اما ابن براج و ابوحنيفه دو مورخ شيعه نوشته اند كه حر بن يزيد در شب دهم محرم عازم كاروان حسين (ع) شد و تصور مي كنيم كه اين روايت بيشتر نزديك به واقعيت است. چون اگر در بامداد حر بن يزيد و پسرش مي خواستند به سوي كاروان حسين (ع) بروند آن ها را مي ديدند و از رفتنشان ممانعت مي كردند بخصوص اين كه عمر بن سعد نسبت به حر بن يزيد ظنين بود و او را به طوري كه ديديم از فرماندهي هزار سوار (يا پانصد يا سيصد سوار) معزول كرد و اگر مي ديدند كه وي در بامداد راه كاروان حسين (ع) را پيش گرفته دستگيرش مي كردند و به قتلش مي رسانيدند زيرا عمل او مطابق عرف قوانين جنگي خيانتي بزرگ بود و سربازي كه در روز جنگ به دشمن ملحق شود، در خور مجازات اعدام است. همه مي دانند كه در اردوگاه ها به خصوص در روز جنگ، بامداد، زود شروع مي شود و در اولين طليعه فجر سربازان را از خواب بيدار مي كنند و اردوگاه را برمي چينند و حر بن يزيد در بامداد، فرصتي به دست نمي آورد تا اين كه از قشون عمر بن سعد خارج شود و خود را به كاروان حسين (ع) برساند. اما در شب، آن فرصت، در دسترس او بوده است و آن روز هم مثل امروز، سربازان مي توانستند براي اين كه به سوي (خندق) بروند از محوطه اردوگاه خارج شوند و چون كاروان حسين (ع) از طرف قشون عمر بن سعد محاصره شده بود، حر بن يزيد زود مي توانست خود را به كاروان حسين (ع) برساند. وقتي حر بن يزيد با پسر به كاروان حسين (ع) رسيد وي مشغول رسيدگي به كارهاي خود بود. در بعضي از ماخذهاي ضعيف ديده شده كه حسين (ع) و همراهان او در شب دهم محرم سال شصت و يكم مشغول گريستن و ناليدن حسين (ع) و دائم صداي گريه مردان و شيون زن ها از كاروان حسين (ع) به گوش مي رسيده است. كساني كه اين روايت را نقل كرده اند خواسته اند حس ترحم خواننده


را تحريك نمايند و شايد خود مي دانسته اند كه رسم اعراب اين نبود كه در شبي كه روز بعد بايد بجنگند، اوقات خود را صرف گريستن كنند. از آن گذشته مردي كه براي خود قائل به رسالت است و عزم كرده در راه آن كشته شود چرا بگريد و بنالد؟

گريستن و ناليدن ناشي از ترس است و عجز و نداشتن اراده و هدف و مردي كه اراده و هدفش اين است كه در راه سياست خود كشته شود نمي گريد و نمي نالد. اگر حسين (ع) براي خود قائل به رسالت هم نبود چون يك عرب به شمار مي آمد در آن شب نمي گريست و نمي ناليد. ناقلان همين روايت نوشته اند كه هر وقت حسين (ع) و همراهانش از گريستن و ناليدن بازمي ماندند به نماز مي پرداختند. در اين كه مسلمين هنگام شب، نماز مي خواندند و مي خوانند، ترديدي وجود ندارد اما آن چه از طرف ابن اثير و ابن براج و ابوحنيفه نقل مي شود حاكي از اين است كه حسين در آن شب، خيلي كار داشته و مي دانسته كه براي تمشيت امور بازماندگان خود بايد همه چيز را مرتب نمايد و يك مرتبه به او خبر مي دهند كه حر بن يزيد با پسرش آمده اند و مي خواهند او را ببينند و حسين (ع) مي گويد آن ها را راهنمائي كنيد كه بيايند و چند لحظه ديگر حر بن يزيد با پسرش وارد خيمه حسين (ع) مي شوند، حسين به آنها گفت بنشينيد و بعد از اين كه نشستند حسين (ع) از حر پرسيد گويا با من كاري داريد؟


پاورقي

[1] امروز ما به علم رجال مي‏گوئيم بيوگرافي - مترجم.