بازتاب سريع قيام امام حسين (ع) در عرصه سياسي وقوع قيام ها و حركتهاي متعددي در شهرهاي اسلامي بود كه اوضاع نظام خلافت را كاملاً دگرگون كرد. تحت تأثير اين قيام و پديدار شدن ضعف و سستي در اركان حكومت سفياني، مردم به جنبش در آمدند و نظام اموي را مورد تهديد قرار دادند. اين قيام ها از نظر ماهيت و هدف چند دسته بودند. برخي متأثر از حركت امام حسين (ع) بود و برخي نيز با بهره جستن از ضعف بني اميه كه ناشي از قيام و شهادت امام (ع) دست به حركتهايي زدند: 1. واكنشهاي فردي هواخواهان شيعي امام حسين (ع) به صورت اعتراض يا درگيري 2. مبارزات و فعاليت هاي وابستگان و منسوبان امام حسين (ع)، (بني هاشم) و علويان عليه نظام اموي 3. قيام ها و نهضت هاي گسترده مردمي به خونخواهي امام حسين (ع) و مبارزه با حكومت اموي 4. شورشها و حركتهايي كه مدعيان قدرت در عرصه سياسي موجود به منظور دست اندازي بر حكومت، و در نزاع قدرت برپا كردند. 5. عمليات متعدد خوارج در عراق كه در نتيجه تزلزل حكومت اموي، گسترش يافت. در اين قيام ها انگيزه هاي متفاوتي از: انگيزه ديني و اخلاقي و رضايت حق تعالي، خونخواهي از قاتلان امام حسين (ع)، دفاع از خاندان رسول الله (ص) و حقانيت آنها، سرنگوني حكومت اموي، رسيدن به حكومت و قدرت و... وجود داشت. بنابراين مي توان آنها را به قيام هاي: مذهبي، سياسي و سياسي - مذهبي تقسيم كرد. قيام ها و شورشهاي گسترده اي كه در قلمرو خلافت اسلامي (در عراق، حجاز و شام) رخ داد تحولاتي را در عرصه سياسي و اجتماعي پديدآورد كه نتيجه آن عبارت بود از: 1. ضعف و تزلزل در اركان حكومت اموي و منفورشدن امويان نزد مردم 2. شكل گيري دسته بندي هاي قبايلي در عرصه زورآزمايي قدرت 3. رشد حركتهاي انقلابي گري شيعي و مبارزه علويان با نظام اموي 4. تزلزل انديشه سياسي تبعيت محض از خليفه 5. محبوبيت يافتن خاندان علي (ع) و رويكردي دوباره به پذيرش رهبري آنان. در واقع فاجعه هولناك كربلا و شهادت حسين بن علي (ع) و يارانش و به اسارت رفتن خاندان نبوت و افشاگري هاي سفيران انقلاب - امام علي بن حسين (ع) و حضرت زينب (س) - در كوفه و شام، موجب بيداري مردم شهرهاي مختلف و پي بردن به عمق جنايات بني اميه گرديد. در اثر اين قيام، ماهيت واقعي حكومت سفيانيان براي مردم حقيقت طلب آشكار شد. بسياري از مردم دريافتند كه ماهيت اين حكومت نه از نظر شكل و بنيان آن، و نه از نظر شيوه زمامداري و اجراي قوانين و دستگاه قضاوت بر اساس اسلام نبوده بلكه ماهيتي غير اسلامي دارد. قيام عاشورا موجب در هم شكسته شدن چارچوب ساختگي ديني كه امويان و حاميانشان تسلّط خود را بر آن استوار ساخته بودند، شد و روح بي ديني جاهليت را كه روش حكومت يزيد بود رسوا ساخت، در نتيجه نقش خلفا به عنوان حاميان اسلام زير سؤال رفت و دينداران واقعي خلفا را نقطه مقابل و مخالف اسلام قرار دادند. رفتار سياسي دستگاه خلافت در برابر اين حركتها، پس از تسلط بر اوضاع نابسامان داخلي و رفع مشكلات، در اعمال سياستهاي زير متجلّي شد: 1. شدت يافتن سياست فشار و سركوب به ويژه بر عناصر مبارز شيعي به عنوان يكي از نيروهاي تهديد كننده پايه هاي اقتدار خلفا، 2. سركوب خشونت آميز شورشها و هتك حرمت به مقدّسات و ارتكاب رفتارهاي ناروا و غير اسلامي در برخورد با قيام كنندگان. 3. گماشتن حكام خشن، سخت گير و سفّاك بر نواحي شورش خيز به ويژه عراق به منظور مهار كردن مردم و جلوگيري از وقوع شورش ها. اين گونه سياستهاي خشن و سركوبگرانه، براي شيعه پيامدهايي را به دنبال داشت ازجمله: 1. تغيير شيوه مبارزه ائمه شيعه از حركتهاي جهادي به نهضت گسترده فكري و فرهنگي ائمه شيعه با اين روش به فقه شيعه نظام بخشيدند و روند مبارزه مكتبي را با استفاده از ابزار «تقيه» حفظ نمودند، مانند استفاده امام سجاد (ع) از دعا و نيايش و حفظ و احياي خاطره شهيدان كربلا، و نهضت عظيم فرهنگي امام باقر (ع) و امام صادق (ع). البته اين به معناي فروخوابيدن مبارزات علويان و طالبيين و عناصر انقلابي شيعي عليه نظام اموي نمي باشد كه اين مبارزات در خلال حكومت امويان همچنان ادامه داشت. 2. مهاجرت برخي از شيعيان عرب (كوفي) به ايران در اثر كشتارها و فشارهايي كه بر آنها اعمال مي شد، كه خود موجب راه يافتن انديشه شيعي به شهر قم و از آنجا به ديگر نقاط شد. 3. رشد ادبيات حماسي و انقلابي شيعه شاعران بزرگي با بهره جستن از حماسه عاشورا، اين ادب حماسي را پروراندند. اين ادبيات ضمن حفظ ياد و خاطره نهضت عاشورا و نشر پيام آن و بزرگداشت و تكريم اهل بيت و پيشوايان شيعه، روح مبارزه را عليه حكام ستمگر برافروخته نگاه مي داشت و در تحريك مردم به خيزش عليه بيدادگري ها مؤثر بود. ابوالاسود دئلي، كثيّرعَزّه، فرزدق، كميت بن زيد اسدي، سيد حميري، منصور نَمِرّي، ديك الجن، دعبل خزاعي، ابن رومي، حِمّاني عَلَوي، [1] و ديگران در زمره اين شاعرانند. همچنين، ضرورت حفظ خاطره قيام امام حسين (ع) و اهداف او موجب پديد آمدن ادب مديحه سرايي و ظهور چهره هاي برجسته اي در اين نوع شعر، و برپايي مجالس فضايل و مناقب خواني، روضه خواني و شمايل گرداني و هنر نمايشي تعزيه در ميان شيعيان گرديد كه تا به امروز نيز در قالب هيئت هاي مذهبي نمودار است. اينك به تبيين اجمالي تحولات سياسي و اجتماعي متأثر از نهضت عاشورا خواهيم پرداخت.