حمد الله مستوفي، متوفي در (705) در نزهة القلوب گويد: اما بلاد كوفه پايتخت و مدفن اميرالمؤمنين عليه السلام است از اقليم سوم است طول آن از جزائر خالدات 99 درجه و 32 دقيقه و عرض آن از خط استواء (61 درجه) شمالي است.

و قدر طول و عرض آن به حسب (تجليس: عط لب. لا. ل).

سپس گويد: هوشنگ در قديم زمان آن را ساخت و خراب شد و سعد بن مالك آن را مجددا معمور ساخت، از بلاد اسلام است و طالع عمران آن برج دلو بوده.


اميرالمؤمنين عليه السلام در پهلوي آن قريه هائي احداث كرد منصور دوانيقي بناي آن را تتميم كرد و ساختماني براي دار الاماره ي آن بنا كرد، فلكه ي آن دار الاماره (18000) گام بود هواي بادهاي آن گرمتر از هواي بغداد بود و بيشتر هواي شمالي و آب آن از نهر «تاجيه» است، كه از فرات خارج ميشود (قناتهاي آن جا همه از فرات آب مي گيرد) نخل بسيار دارد و مواشي آن نيكوتر و فربه تر از بقيه ي اماكن است - تا - گويد: كوفه سوم قراي هفتگانه است، براي آن توابع عظيم و ولايات بسياري است.

و عوائد حكام آن از اموال و مقررات معروفه اي است، ديار عراق عرب و بسانين آن خراج بسيار مي دهد پاره اي مقرري معروفي است كه از زمان قديم بود و پاره اي حادث شده. معمول بوده از زراعت شتوي و صيفي ثلثي براي ديوان و ثلثي براي صاحب زراعت و ثلثي براي بذل مصارف و بذر بوده باشد.

از سمت طرف قبله به فاصله ي دو فرسخ از كوفه مشهد اميرالمؤمنين (ع) است و به نام مشهد غروي ناميده مي شود. اميرالمؤمنين عليه السلام، هنگامي كه مرادي ملعون، در مسجد كوفه ضربتش زد وصيت كرد كه جسد شريفش بعد از وفات بيشتري حمل شود و فرمود: همين كه مرا به پشت شتر نهاديد آن را بگذاريد سر خود برود هر جا بعير بايستد مرا آن جا دفن كنيد. اين كار را كردند و بعير در همين جاي آرامگاهش (مشهد كنوني) خوابيد گويد: كوفه به حسب اين زمان خرابه است (از دست اعراب خفاجه) و اغلب اهالي آن شيعه ي اثنا عشري و زبان شان عربي است. اميرالمؤمنين در كوفه چاهي حفر كرد كه آب شرين داد، چاهاي ديگر آن را آب شور و تلخ است.


(اصطخري) در كتاب المسالك و الممالك گويد: و اما كوفه شهريست در بزرگي نزديك به بصره، هوايش صحي تر و آبش گواراتر از بصره است، اين شهر بر كنار فرات و ساختمان آن مثل ساختمان بصره است سعد بن وقاص شهرش ساخت و آن جا نيز خططي است براي قبائل عرب جز آن كه اين بلد، بلد خراجي است به خلاف بصره زيرا مزارع كوفه و ضياع و عقار آن از دوره ي جاهلي است ولي از بصره مستحدث و احياء موات است كه در اثر اسلام شده، و قادسيه و حيرت و خورنق هم در سمت مغرب و در باديه است و سمت مشرق آن را نخل ها و نخلستان ها و نهرها و كشتزارها گرفته بين آن ها و كوفه كمتر از يك مرحله است و حيره شهري است جاهلي، خوش خاك با بناهاي و سنگ فرش بزرگ جز آن كه از هنگامي كه كوفه معمور شد آن جا از اهل و سكنه خالي افتاده هواي آن جا و خاكش از كوفه صحي تر است بين آن جا و بين كوفه حدود يك فرسخ است.

يعقوبي احمد بن ابي يعقوب بن واضح - نويسنده در كتاب البلدان گويد: كوفه، مدينه ي كبراي عراق و مصر اعظم و قبة الاسلام و دار هجرت مسليمن است آن جا اولين شهري است كه مسلمين آن را در عراق خط كشي كردند، در سال 14 ه.ق - كوفه خطه عرب و بر عمود فرات و شب اهالي از آن جااست از اطيب بلدان و وسيعترين و پرغذاترين و گشاده ترين بلاد است، خراج آن داخل خراج طسوج عراق است و طسوجهاي آن كه بدان منسوبست: طسوج جبه، طسوج بداة و فرات بادقلا و سالحين و نهر يوسف مي باشد.

حيره بر سر سه ميلي كوفه بر كنار نجاف است ونجاف ساحل درياي شور (ملح) است.