از آنچه در باره چهار شهر بزرگ اسلامي بيان داشتيم تاحدودي به واقعيتهاي حاكم بر جامعه اسلامي عصر امام حسين (ع) نزديك شديم، اما گذشته از اينها در مجموع، تحولاتي در جامعه اسلامي رخ داد كه فهم آنها تحليل فاجعه دردناك عاشورا را آسان تر مي كند. به هر روي جامعه اي كه امام در آن به اعتراض برخاست و فرياد حقيقت خواهي و ديانت جويي اش را در مقاطع مختلف، تا شهادتش سرداد ويژگيهايي داشت كه به اختصار مي توان چنين بيان كرد: