عبدالله بن حسن
عـبـداللّه فـرزنـد امـام حـسـن مـجـتـبـي (ع) از شـهـيـدان والاتـبـار قـيـام مـقـدس حـسـيني است. [1] .
عـالمـان رجـال و تـاريـخ و نـسـب دربـاره مادر عبداللّه بن حسن به اختلاف سخن گفته اند: گـروهـي او را ام ولدي [2] بـه نـام نـفـيـله [3] يا حبيبه [4] دانـسـتـه انـد. گـروهـي ديـگـر او را دخـتـر سـليـل [5] يـا شـليـل [6] بـن عـبـداللّه بجلي و نامش را رَمْله [7] نوشته اند. برخي ديـگـر وي را ربـاب [8] يا ام رباب، [9] دختر امري ء القيس، خوانده اند.
بـيـشتر منابع نوشته اند كه عبداللّه بن حسن، روز عاشورا و هنگام شهادت نابالغ بوده اسـت؛ [10] بـا ايـن وصـف، بـرخي گفته اند كه امام حسين (ع)، دختر گراميشان، حضرت سكينه (س)، را به عقد ازدواج عبداللّه بن حسن (ع) درآورده بود. [11] .
شـهـادت عـبـداللّه بـن حـسـن (ع) در مـنـابـع تـاريـخـي دو گـونـه نـقـل شـده اسـت: الف) در مـقـاله «عـبـداللّه اصـغـر بـن حـسـن (ع») بـا انـدكـي تـفـاوت نقل گرديد.
ب) شهادت وي را پس از پيكار در صحنه كارزار دانسته اند. مؤلف الفتوح مي نويسد: پـس از شـهـادت عون بن عبداللّه جعفر، عبداللّه بن حسن (ع) عازم ميدان شد. چهره اش چون مـاه تابان بود. پيراهن و شلواري بر تن، و شمشيري برّان در دست داشت، و اين گونه رجز مي خواند:
اِنْ تُنكِرُوني فَاَنا فَرْعُ الْحَسَن
سِبْطُ النَّبِيِّ المُصْطَفي المُؤْتَمَن
هَذَا حُسَيْنٌ كَاَسيرٍ مُرْتَهَن
بَيْنَ اُناسٍ لا سُقُوا صَوْبَ المُزن [12] .
اگر مرا نمي شناسيد، من فرزند حسنم [(ع)]، نواده پيامبر برگزيده و امين.
ايـن حـسـيـن [(ع)] اسـت؛ كـه در ميان مردمي، كه خدايشان از باران سيراب نگرداند، چون اسيري گرفتار آمده است.
خـوارزمـي، رجـز ديـگـري بـراي عـبـداللّه بـن حـسـن (ع) نقل كرده است:
اِنْ تُنْكِرُوني فَاَنا ابْنُ حَيْدَرَة
ضِرْغامُ آجامٍ وَلَيْثُ قَسْوَرَة
عَلَي الا عادِيِ مِثْلُ رِيحٍ صَرْصَرَة
اَكِيلُكُمْ بِالسَّيْفِ كَيْلُ السَّنْدَرَة [13] .
اگر مرا نشناسيد، من فرزند حيدرم؛ چون شير بيشه زاران تهمتن و دليرم.
بر دشمنان همچو طوفانم و آنان را قتل عام خواهم كرد.
عبداللّه پس از كشتن چهارده تن از دشمنان، سرانجام به وسيله هاني بن شبيب حضرمي به شـهـادت رسـيـد. [14] هـنـگـام شـهـادتـش امـام حـسـيـن (ع) خـطـاب بـه او و ديـگـر اهل بيت فرمود: اي فرزندم و اي همه خاندانم صبر كنيد. به خدا سوگند، پس از امروز هيچ گاه سختي و ناگواري نخواهيد ديد. [15] .
در زيارت منسوب به ناحيه مقدسه، بر اين شهيد بزرگوار درود و تهنيت و بر قاتلش لعن و نفرين فرستاده شده است. [16] .
پاورقي
[1] الارشـاد، ج 2، ص 26، 110، 111 و 125، کـنـگـره جـهـانـي هـزاره شيخ مفيد؛ رجـال الطـوسـي، ص 76؛ تـاريـخ الطـبـري، ج 5، ص 468، دارالمـعـارف؛ تـسـمـية من قـتـل مـع الحـسـيـن (ع)، ش 11؛ مـروج الذهـب، ج 3، ص 61؛ مـنـاقـب آل ابـي طـالب، ج 4، ص 115 و 122؛ المـجـدي فـي انـساب الطالبيين، ص 19؛ اعلام الوري، ص 213، 214، 249 و 255؛ مـقـاتـل الطالبيّين، ص 89، دارالمعرفة؛ لباب الانـسـاب، ج 1، ص 342 ـ 343؛ جـمـهـرة انـسـاب العـرب، ص 38 و 39؛ رجـال ابـن داود، ص 201؛ رجـال العـلامـة الحـلي (خـلاصـة الاقـوال)، ص 104؛ مـجـمـع الرجال، ج 3، ص 278؛ جامع الرواة، ج 1، ص 481؛ منتهي المـقـال، ج 4، ص 175؛ نـقـدالرجـال، ج 3، ص 98؛ مـعـجـم رجـال الحديث، ج 10، ص 164 ـ 165؛ اعيان الشيعة، ج 1، ص 610؛ ابصارالعين، ص 73 ـ 75، مـرکـز الدراسـات الاسـلامـيـة لحـرس الثورة؛ انصارالحسين [(ع)]، ص 132، الدار الاسـلامـيـة؛ تـنـقـيـح المـقـال، ج 2، ص 178؛ قـامـوس الرجال، ج 6، ص 317؛ ذخيرة الدارين، ص 149.
[2] الارشـاد، ج 2، ص 20؛ تـاريـخ طـبـري، ج 5، ص 468؛ مـقـاتـل الطـالبـيـيـن، ص 89، دارالمـعـرفـة؛ تـسـمـيـة مـن قتل مع الحسين (ع)، ش 11.
[3] تذکرة الخواص، ص 195.
[4] لبـاب الانـساب، ج 1، ص 342، در اين کتاب آمده است که حبيبه، مادر عبداللّه بن حسن (ع)، از اسيران حبشه بوده است.
[5] مـقـاتـل الطـالبـيـّيـن، ص 89، دارالمـعـرفـة؛ انـصـارالحـسـيـن، ص 132، الدارالاسلامية.
[6] ابـصـارالعـيـن، ص 73، مـرکـز الدراسـات الاسـلامـيـة لحـرس الثورة؛ ذخيرة الدارين، ص 149.
[7] ذخيرة الدارين، ص 149؛ تنقيح المقال، ج 2، ص 178.
[8] رجـال الطـوسـي، ص 76؛ نـيـز ر.ک مـجـمـع الرجـال، ج 3، ص 288. در نسخه موجود رجال شيخ طوسي، نام مادر عبداللّه بن حسن (ع)، ربـاب دخـتر امري ء القيس بن عدي بن اوس بن جابر بن کعب بن عليم، از طايفه بني کـلب بـن وبـره، آمـده اسـت. امـا بـه عـقـيـده شـمـاري از رجـال شـنـاسان، اين سخن اشتباه است؛ زيرا رباب ـ با نياي مذکور ـ همسر امام حسين (ع) بـوده اسـت. (ر.ک. قـامـوس الرجـال، ج 6، ص 317؛ مـعـجـم رجال الحديث، ج 10، ص 164 ـ 165).
[9] جـامـع الرواة، ج 1، ص 481؛ مـنـتـهـي المـقال، ج 4، ص 175؛ تنقيح المقال، ج 2، ص 178، مامقاني در توجيه اين نظريه که مـادر عـبـداللّه بـن حـسن (ع)، ام رباب، بوده است ـ بدون ذکر سند ـ چنين مي نويسد: امرئ القيس (پدر امّرباب)، در زمان خليفه دوم، وارد مدينه شد و سه دختر داشت. امام علي (ع) يکي از دختران وي را خود به همسري برگزيد و از آن دو ديگر، يکي را به نام «رباب» بـه هـمـسـري امام حسين (ع) درآورد؛ و دختر ديگر را که کنيه اش «ام رباب» بود، به هـمـسـري امـام حـسـن (ع). البـتـه بـر ايـن نـظـريـه نـيـز اشکال شده است. (ر.ک. قاموس الرجال، ج 6، ص 317).
[10] ر.ک. منابع آغاز مقاله.
[11] المجدي في انساب الطالبيّين، ص 19؛ اعلام الوري، ص 214، در اين کتاب اخـيـر آمـده اسـت کـه عـبـداللّه بـن حـسـن (ع) پـيـش از رسـيـدن بـه وصال همسرش به شهادت رسيد.
[12] الفتوح، ج 5، ص 204 ـ 205.
[13] مقتل الحسين (ع)، خوارزمي، ج 2، ص 32، انوارالهدي.
[14] مـنـاقـب آل ابـي طـالب، ج 4، ص 115. در ايـن کـتـاب آمـده اسـت کـه قـاتـل عـبـداللّه بـن حـسـن (ع) صـورتـش سـيـاه شـد. در تـذکرة الخواص (ص 229)، نام قاتل عبداللّه بن حسن (ع)، سعد بن عمر بن نفيل ازدي گفته شده است.
[15] الفتوح، ج 5، ص 205.
[16] الاقبال، ج 3، ص 75.
در مـعـدودي از مـنـابـع نـقـل شده که امام حسن (ع) دو پسر به نام عبداللّه و عبداللّه اصغر داشته است. اما همين منابع، وقتي فرزندان شهيد امام حسن (ع) در کربلا را نام مي برند، فـقـط از يک عبداللّه بن حسن (ع) ياد مي کنند. (ر.ک. تذکرة الخواص، ص 194 ـ 195 و 229؛ مـنـاهـل الضـرب، ص 89 ـ 90). در چـند کتاب متأخّر نيز از عبداللّه اکبر و عبداللّه اصـغـر، بـه عنوان فرزندان امام حسن (ع) و شهيد کربلا ياد شده است؛ و آنچه را که در مـنـابـع کـهـن درباره عبداللّه بن حسن (ع) آمده، بخشي را براي عبداللّه اکبر و بخشي را بـراي عـبـداللّه اصـغر بازگو کرده اند. (ر.ک. فرسان الهيجاء، ج 1، ص 238 ـ 240؛ ياران پايدار، ص 101 ـ 103؛ ناسخ التواريخ، ج 2، ص 329 ـ 330؛ دائرة المعارف الحـسـيـنـيـّة، ج 5، ص 163 و ج 6، ص 257؛ مـقـتـل الحـسين (ع)، مقرّم، ص 264 و 280، مـنـشـورات شـريـف رضي؛ وسيلة الدارين، ص 248 ـ 250) در پاره اي از اين کتاب ها از فرزندان امام حسن به نام هاي عبداللّه بن حسن (ع) (بدون لقب «اصغر») و عبداللّه اکبر نام برده شده است. مؤلف «وسيلة الدارين» مي گويد: به گمان من عبداللّه اکبر، همان عبداللّه بن حسن (ع) است؛ و امام حسن (ع) دو فرزند به نام عبداللّه نداشته است.
همچنين پاره اي مآخذ نقل کرده اند که عبداللّه بن حسن (ع) همان ابوبکر بن حسن (ع) است. (ر.ک. المـجـدي فـي انـسـاب الطـالبـيـّيـن، ص 19؛ عـمـدة الطـالب، ص 68؛ مـقتل الحسين (ع)، مقرّم، ص 264، منشورات شريف رضي.)، ولي بيشتر مآخذ اين دو نفر و قاتلين آنها را جداگانه معرفي نموده اند (ر.ک. منابع آغاز مقاله).