در اينجا لازم است براي تحقيق در گفته هاي مختلف پيرامون تعداد سپاهياني كه به سوي كربلا سرازير شدند و در عمليات جنگي شركت كردند،


توقفي داشته باشيم تا از ميان آنها آنچه را كه دلايلي بر آن مساعدت كرده اند،برگزينيم...

پيش از هر چيز، نگاهي گذرا داشته باشيم بر تعداد سپاهياني كه در كوفه؛ يعني بزرگترين پايگاه نظامي در آن وقت، وجود داشتند، تعداد سپاهيان در اواسط قرن اول، چهل هزار نفر بودند كه هر سال، ده هزار نفر از آنان در جنگ شركت مي كردند [1] .

اين تعداد، از زماني كه امام، كوفه را به پايتختي برگزيد، افزايش يافت؛ زيرا مهاجرت به سوي آن فزوني گرفت و همراه آن حضرت هزار نفر براي شركت در جنگ صفين خارج شدند كه هشت هزار نفر از غلامانشان همراه آنان بودند [2] .

بعضي از اظهار نظرها نيز وجود دارد كه برخي از شخصيتها بيان كرده اند و دلالت بر اين دارند كه آمار سپاه در آن هنگام، به صد هزار نفر بالغ مي شد، زيرا «سليمان بن صرد خزاعي» در مورد صلح بر امام حسن عليه السلام اعتراض نمود و به آن حضرت گفت: «شگفتي من از بيعت تو با معاويه پايان نمي يابد در حالي كه يكصد هزار رزمنده از مردم عراق، همراه تو هستند».

در بعضي از نامه هاي مردم كوفه به امام حسين نيز آمده است. «ما صد هزار نفر، همراه تو هستيم». و به نظر من، اين رقم، خالي از مبالغه نيست و تعداد، خيلي از آن كمتر بود... اما ساكنان كوفه: آماري از آنان به دست نياورديم، ولي مؤكد آن است كه آنان چندين برابر تعداد افراد سپاه بودند؛ زيرا بسياري از صاحبان مشاغل، حرفه ها و بازرگانان، جزء سازمان نظامي نبودند.... و پس از


اين بررسي كوتاه، در مورد تعداد سپاهيان و ساكنان كوفه، در برابر آن گفته ها،ميان دو امر متوقف مي شويم:

اوّل: قبول و تصديق نمودن هر چيزي كه در مورد فراواني سپاه گفته شده است؛ زيرا ابن زياد، در كوفه، بسيج عمومي اعلام كرد و هيچ فرد بالغي باقي نمانده بود مگر اينكه براي جنگ با حضرت حسين عليه السلام خارج شده بود و هر كس تخلف نموده بود، سرنوشتش اعدام و يا زندان بوده است تا آنجا كه در كوفه، هيچ وسيله اي از وسايل نقليه نمانده بود مگر اينكه آن را براي انتقال دادن مردم به سوي ميدان جنگ به كار گرفته بودند و اگر گفته شود تعداد سپاهيان يكصد هزار نفر و يا بيشتر بوده در اين امر هيچگونه مبالغه اي وجود ندارد.

دوّم: تشكيك در آن تعداد فراوان است؛ زيرا بيشتر سربازان، جنگ با امام را عظيم دانستند و در صحرا پاي به فرار نهادند، علاوه بر اينكه گروه بزرگي از افراد سپاه در اردوگاه نخيله همراه ابن زياد بودند، بنابراين، سپاهي كه به سوي كربلا براي جنگ با امام سرازير شد به آن تعداد زيادي نبود كه بعضي از مورخان آن را معتقد بوده اند.

گمان غالب اين است كه روايتي از امام صادق عليه السلام رسيده است كه سي هزار نفر براي جنگ با امام پيش آمدند، نزديكترين گفته به شمار سپاهيان مي باشد؛ زيرا اين شمار و بيش از آن در جنگ با ريحانه ي رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله شركت نمودند.