حكومت عثمان، بسياري از پيامدهاي زشت را به دنبال داشت كه مسلمين به شدت گرفتار آنها شدند؛ زيرا آتش فتنه هارا در سرتاسر مناطق، شعله ور ساخت و براي مسلمانان، سختيها و مصيبتهايي را موجب شد كه ما به اختصار، از حوادث بزرگي كه در نتيجه حكومت وي برجهان اسلام عارض شد، سخن مي گوييم و آنها عبارتند از:

1 - حكومت عثمان، بي توجهي به قانون و راكد نمودن قوه قضائيه را به عمد موجب شد؛ زيرا افراد خاندان اموي در بسياري از تصرفات و اعمالشان مقررات قانوني را ناديده گرفتند و موضع عثمان در برابر آنها به صورت بي


تفاوتي و مسامحه گري جلوه گر مي شد و هيچگونه اقدام قاطعي بر عليه آنها اتخاذ نمي كرد، بلكه كارهاي آنان را تأييد و خطاهايشان را تأويل مي نمود كه مادر مباحث قبلي به اين امر اشاره نموديم و نتيجه مستقيم آن گسترش هرج و مرج در رفتار و فساد اخلاق و نافرماني در برابر قانون بود.

2 - حكومت عثمان، تصدي حكومت را به عنوان وسيله اي از وسايل اصلاح اجتماعي به كار نگرفت، بلكه آن را وسيله اي براي ثروت اندوزي و بهره كشي و تسلط بر ملتها قرارداد كه اين امر سبب شد تا بسياري از گروهها به حكومت به عنوان غنيمت و وسيله اي براي بهره بردن از نعمتها و خيرات دنيا بنگرند و اين موضوع موجب شد تا گروهها و افرادي به سوي رسيدن به حكومت و قدرت، خودرا به هلاكت اندازند، مثلاً طلحه، زبير،معاويه، عمرو عاص و ديگران هيچ هدف انساني يا اجتماعي در تمردشان بر ضد حكومت امام امير المؤمنين عليه السلام نداشتند،بلكه آنان در طلب حكومت و خلافت، سر از پا نمي شناختند و سرپيچي آنان تضعيف روحيه دين طلبي و تزلزل ايمان در دلها و گسترش احزاب نفع پرستانه را به دنبال داشت كه ميان جامعه اسلامي و حكومت قرآن، جدايي افكند.

3 - حكومت عثمان، طبقه اي اشرافي به وجود آورد كه رفاه طلبي و خود بزرگ بيني را گسترش داد و در راه لذتجويي و شهوت طلبي، سرازپا نمي شناخت و از ميان آنها، خاندانهاي قريشي بودند كه غرق در اموال شدند و در مصرف آنها سرگردان ماندند در زماني كه طبقات مختلف اجتماعي از تنگدستي و حرمان، رنج مي بردند و اين امر به قيام مصلح بزرگ، ابوذر، يار رسول اللَّه صلي الله عليه و آله بر ضد سرمايه داري قريش منجر شد كه به طور غير مشروع ثروت اندوزي كرده بودند و او ملّي كردن آن را درخواست مي نمود تا به خزانه مركزي بازگردد و در راه


توسعه زندگي اقتصادي و بالا بردن درآمد فردي و از بين بردن فقر و نيازمندي همه بخشهاي اجتماع، مطابق آنچه اسلام مي خواهد، انفاق شود.

4 - حكومت عثمان، عصبيتهاي قبيله اي را كه اسلام با آنها مبارزه كرده بود، زنده ساخت؛ زيرا عثمان براي تقويت خاندان خود و گسترش نفوذ و حمايت از آن در مقابل قانون كوشيد و همه وسايل قدرت را به آن بخشيد به طوري كه خاندانهاي عربي به شكل گيري گروهي روي آوردند و تعصبهاي جاهلي در فخر فروشي به عظمت پدران و افتخار به اصل و نسبها و ديگر مسائل، عموميت يافت كه در مباحث اين كتاب به آن خواهيم پرداخت.

5 - سودجويان، براي رسيدن به حكومت و تكيه برقدرت شمشير، روي آوردند بدون اينكه توجهي به اراده امت در بين باشد.

«ژوليوس فلهوزن» مي گويد: «واز آن هنگام است كه شمشير، حرف آخر را در امر رياست حكومتهاي تئوكراسي داراشد و باب فتنه گشوده گشت و پس از آن هيچگاه كاملاً بسته نگرديد و در آن وقت، حفظ و حدت در وجود شخص امامي در رأس گروه، مگر غالباً در ظاهر و به زور و اجبار، ممكن نبود و حقيقت اين است كه جماعت از هم پاره گشت و به صورت گروهها و احزابي در آمد كه هر كدام مي كوشيد تا قدرت سياسي خودرا تحميل نمايد و براي تأييد امام خود بر عليه امامي كه فعلاً حاكم بود، به شمشير دست يازد...» [1] .

طمع ورزيهاي سياسي، منتشر گشت و سودجويان براي رسيدن به مسند قدرت، خود را به آب و آتش مي زدند و اين امر به گسترش فتنه و هرج و مرج در همه مناطق منجر شد.


6 - كوس و كرناي خونخواهي عثمان و به كارگيري آن به عنوان شعاري براي فتنه، خونريزي و تمرد در برابر قانون، نه تنها از سوي امويان بلكه ازسوي همه گروههايي كه به حكومت طمع مي ورزيدند، همچون طلحه، زبير، عايشه و ديگران از كساني كه به طور مؤثر در قيام بر ضد عثمان مشاركت داشتند و در راه اين طمع ورزيهاي كم ارزش، جويهايي از خونهاي پاك روان ساختند و از دست دادن عزيزان و سوگواري در جاي جاي ميهن اسلامي گسترده شد.

اينها بعضي از پيامدهاي حكومت عثمان است كه بدون شك، تأثيري عميق در دگرگوني حوادث داشت و جامعه را به سوي طمع ورزيهاي سياسي و گسترش فرصت طلبي و قدرت جويي به شكلي فاجعه آميز، سوق داد كه به مبارزه اي شديد برسر قدرت انجاميد و حكومت ديني را به سلطنتي، تغيير داد و اعتنايي به امور اسلام و اجراي اهداف آن نداشت. و نيز ميان مسلمين و اهل بيت عليهم السلام جدايي افكند، آنها كه پيامبر صلي الله عليه و آله بر امامت آنان به نص تأكيد نمود و امت را به پيروي از آنان سفارش فرمود كه آن قدسيت اهل بيت، به شكلي آشكار درهم كوبيده شد و قدرتهاي حاكمي كه پس از حكومت خلفا پديد آمدند، در پاره پاره كردن بدنها و سركوبي آنان پرداختند و در مورد آنها خويشاوندي پيامبر صلي الله عليه و آله را كه بيش از هر چيزي شايسته رعايت است، مورد توجه قرار ندادند.

در اينجا يك مطلب باقي مانده و آن اين است كه امام حسين عليه السلام در روزگار عثمان در عنفوان جواني بود و مورخان مي گويند كه آن حضرت به سپاه اسلامي كه براي فتح طبرستان در سال 30 هجري به فرماندهي «سعيد بن عاص» مي رفت، پيوست و آن سپاه به خوبي عمل كرد و خداوند فتح و ظفر نصيبش


ساخت و پيروزمند مراجعت نمود [2] ، ولي اشاره ديگري در مورد امام حسين عليه السلام در آن دوره به نظر ما نرسيده و شايد سبب اين باشد كه خاندان نبوي از جبهه مخالف حكومت عثمان بود و نقش مؤثري در انتقاد از سياست وي ايفا كرد و عثمان جام غضبش را بر ياران امام امير المؤمنين عليه السلام همچون ابوذر، عمار و ابن مسعود، فروريخت و در ستم و آزار آنان كوشيد و امام حسين عليه السلام آن حوادث هولناك را مي ديد و دردهايي بر دردهاي او افزود و حقيقت اجتماع و جهت گيريهايش را به وي شناساند.

بعضي از مورخان ادعا كرده اند كه امام حسن و امام حسين عليهما السلام از عثمان دفاع كردند هنگامي كه انقلابيون اورا در محاصره گرفته بودند. و ما به صورتي موضوعي، عدم صحت اين امر را در كتابمان «حياة الامام الحسن عليه السلام» مدلل ساختيم. و در اينجا سخن از حكومت عثمان پايان مي يابد.