نشانه هاي روشنگر ابعاد شخصيت عثمان كه ذاتيات وي را مشخص مي سازند، مهمترينشان عبارتند از:

1 - وي اراده ضعيف و عزمي سست داشت و هيچگونه شخصيت قوي و پايدار نداشته كه به وسيله آن بتواند نظريات و اراده خودرا حاكم سازد. و نيز هيچ قدرتي براي روبه رو شدن باحوادث و چيره شدن برآنها دارا نبوده است به نحوي كه امويان زمام امور وي را در اختيار گرفتند و برهمه مقدرات حكومتش مستولي گشتند و او قادر نبود كه موضعي مثبت و قدرتمندي بر ضد اميال و هوسهاي آنان بگيرد. و بنا به گفته بعضي از مورخان، وي نسبت به آنان همچون مرده اي در دست مرده شوي بوده و مدير امور دولتش، مروان بن حكم بود كه هرچه مي خواست مي بخشيد و هرچه را نمي خواست مانع مي شد و بر حسب تمايلاتش در مقدرات امّت تصرف مي كرد بدون اينكه توجهي به احكام اسلام داشته باشد و عثمان هيچ نظر و اختياري در همه حوادثي كه باحكومت مواجه مي گشتند، نداشته؛ زيرا به مروان اعتماد نمود و همه امور دولت را به وي سپرده بود.

«ابن ابي الحديد» به نقل از بعضي مشايخ خود مي گويد: «در حقيقت


و واقع امر، اين مروان است كه خليفه بود و عثمان تنها نام خلافت را داشته است».

قدرت اراده، تأثيري كامل در ساخت شخصيت و پايداري آن دارد و به شخص، قدرتي ذاتي مي بخشد كه بتواند دربرابر امواج و طوفانهايي كه در اين زندگي به سويش مي آيند، بايستد و محال است كه شخصي بتواند هيچ هدفي را براي امت و وطنش محقق سازد، بدون اينكه اين صفت در او موجود باشد و اسلام بكلي ممنوع ساخته است كه شخصي با اراده ضعيف، رهبري امت را عهده دار شود و چنين كسي را از تصدي حكومت باز داشته است؛ زيرا كشور را در معرض گرفتاريها و مصيبتها قرار مي دهد و صاحبان قدرت را به تمرّد و خروج از فرمان، تشويق مي كند و امت دچار بحرانها و خطرها مي گردد.

بعضي از مورخان، عثمان را به رأفت، رقّت،نرمخويي و آسان گيري موصوف نموده اند ولي همه اين حالتها با خاندان و خويشاوندانش بوده و در برابر جبهه مخالف حكومتش، بسيار سنگدل بوده و در فشار آوردن و ستم به آنها فراوان مي كوشيده، با سختگيري و شدت زياد با آنان مقابله مي كرده است، مثلاً «ابوذر» را از مدينه به «ربذه» تبعيد كرد و اورا مجبور به اقامت در محلي نمود كه همه وسايل زندگي در آن نابود شده بود تا آنجا كه آواره و غريب از دنيا رفت.

و نيز صحابي عظيم «عمار بن ياسر» را سخت مورد آزار قرارداد و دستور داد تا مورد ضرب واقع شود تا آنجا كه به فتق مبتلا گرديد و افراد پليس، اورا بيهوش در راه افكندند و همچنين به پليس خود، دستور داد تا قاري بزرگ قرآن، «عبداللَّه بن مسعود»را كتك بزنند و آنان باتازيانه هاي خود بدنش را سخت آزردند و پس از اينكه بعضي از استخوانهايش را شكستند، وي را بيرون انداختند و او را از سهم خودش از بيت المال محروم ساخت و بدين گونه با نام آوران جبهه


مخالف، بسيار قساوت به خرج مي داده است.

آري، وي با خويشاوندانش از بني اميه و خاندان ابي معيط، رأفت و رقّت فراوان داشت و خيرات مناطق مختلف را به آنها بخشيد و آنان را برگردن مردم سوار كرد و همه پستهاي مهم دولت را به آنها واگذار نمود.

2 - نشانه دوّم در حالتهاي عثمان اين است كه وي بسيار قبيله اي بود و جانش از تمايلات فراوان نسبت به قبيله اش مالا مال بوده تا آنجا كه آرزو مي كرد كليدهاي فردوس را در اختيار مي داشت تا آنهارا به بني اميه ببخشد. وي آنها را در گرفتن در آمدهاي عمومي، مقدم مي داشت و ثروت عظيم را در اختيار آنان گذاشت و ميليونها از اموال دولت را به آنها بخشيد و آنان را حاكمان بر سرزمينها و مناطق اسلامي قرارداد و خبرهاي بسيار و پي در پي به وي مي رسيد از اينكه آنان از حق دور شده و نسبت به مردم ستم كرده و در زمين، اشاعه فساد نموده اند، اما وي اعتنايي نمي كرد و هيچ گونه تحقيقي در اين موارد ننمود و شكايتهاي تقديم شده برعليه آنها را رد مي كرد كه ما اين مطلب را با تفصيل بيشتري مورد بحث قرار خواهيم داد.

3 - نشانه سوم از حالتهاي عثمان اين است كه وي به ناز و نعمت و زندگي پر زرق و برق، تمايل داشت و توجهي به سادگي در زندگي و زهد به دنيا نداشت، آن گونه كه رسول خدا صلي الله عليه و آله بود. پس زندگي پر زرق و برق همراه با ناز و نعمت براي خود فراهم ساخت و كاخها بنا كرد و براي خود آنچه را مي خواست از بيت المال تصرف كرد و ثروتي گسترده براي خويش فراهم نمود، بدون اينكه برخودش هيچ سختگيري داشته باشد كه امام امير المؤمنين عليه السلام وي را با اين فرموده خويش توصيف فرموده است: «همچون شتري پرخور و شكم بر آمده، همّي جز جمع آوري و خوردن بيت المال نداشت». و اين يكي از موجبات


اعتراض بر او بود كه ما در بحث از سياست ماليش، اين مورد را با تفصيل بيشتري بيان خواهيم كرد.

اينها بعضي از حالتهاي عثمان بود كه سبب گرديد تا وي در ميدان سياست، دچار شكست و عدم موفقيت گردد و انتقادات و اعتراضات بر اورا گسترش دهد.