انحطاط سياسي و اقتصادي در دوره ي ابوبكر و عمر، سير چندان شديدي نداشت؛ تنها انحطاط فرهنگي بود كه به علت مهجوريت اهل بيت عليهاالسلام و عدم تعبد و تقيد خلفاء به قرآن و سنت، از سرعت زيادي برخوردار بود. اما با حاكميت يافتن عثمان، بني اميه - مسلمانان مصلحتي - به قدرت رسيدند و انحطاط همه جانبه جهان اسلام شدت پيدا كرد. گواه اين مدعي علاوه بر اسناد تاريخي، سخنان علي عليه السلام در نهج البلاغه است كه لحن انتقادهاي حضرت عليه السلام از عثمان به مراتب شديدتر از دو خليفه ديگر است. در خطبه شقشقيه در انتقاد از عثمان مي فرمايد:

«... تا سومين آنها بر سر كار آمد، او همانند شتر پرخور و شكم برآمده، همي جز جمع آوري و خوردن بيت المال نداشت بستگانش به همكاري اش برخاستند. آنها همچون شتران گرسنه اي كه بهاران به علفزار بيفتند و با ولع عجيبي گياهان را


ببلعند، براي خوردن اموال خدا دست از آستين برآوردند اما! عاقبت بافته هايش (براي استحكام خلافت) پنبه شد و كردار ناشايستش كارش را تباه ساخت و سرانجام شكم خوارگي و ثروت اندوزي براي هميشه نابودش ساخت.» [1] .

ابن ابي الحديد مي گويد: «اين تعبيرات از تلخ ترين تعبيرات است و به نظر من از شعر معروف حطيئه كه گفته شده است هجوآميزترين شعر عرب است، شديدتر است.» [2] .



در حكومت خليفه سوم بدعت ها و نقض احكام خدا آن قدر اوج مي گيرد كه فرياد امر به معروف و نهي از منكر از هر سو بلند شده بسياري از مهاجران و انصار از اينكه جامعه اسلامي به سوي ارزشهاي عصر جاهلي سوق داده شده و تعصب قومي و نژادي به تمام معنا احياء گرديده است شكوه مي كنند او حكومت را به معناي استعباد ديگران و استثمار آنها تلقي مي كرد و لذا تا حدي كه مي توانست در راه زراندوزي و تصرف ناروا در بيت المال حركت كرد و استاندارانش بزرگ ترين كاخ ها را بنيان نهادند. عثمان براي اولين بار در دنياي اسلام يك رژيم مبتني بر اشرافيت را برقرار ساخت. [3] .