چنان كه قبلا گذشت، در دوران جاهليت، عقل به ميدان عقيده و ايمان راه نداشت و تا حدي متروك مانده بود. رؤساي قبايل، مردم را چنان بار آورده بودند كه بي تأمل به تقليد نياكان برخيزند و كوركورانه فرمانبر كاهنان و اربابان باشند. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نخست مي بايست اين جمود فكري را درهم بشكند و آزادي انديشه و فكر را تأمين كند. زيرا بدون وارد شدن عقل به صحنه انديشه و تفكر هر كاري ابتر و بي نتيجه مي ماند و به انجام نمي رسيد، لذا نخستين آياتي كه نازل شد مربوط به فراگيري علم و دانش بود. «اقرأ باسم ربك الذي خلق... الذي علم بالقلم.» [1] .

و پيامبر صلي الله عليه و آله فرمود: «بالتعليم ارسلت» [2] من فرستاده شدم براي تعليم. و خداي متعال در هدف بعثت پيامبر فرمود:«هو الذي بعث في

الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم اياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمة» [3] ؛ او كسي است كه در ميان مردم امي رسولي را از خودشان مبعوث كرد تا آيات او را بر آنها بخواند و آنان را تزكيه كند و كتاب و حكمت را به آنها بياموزد. رسول خدا صلي الله عليه و آله با تمام وجود براي نجات مردم از جهل تلاش كرد و در اين راه از هيچ كوششي دريغ نكرد. و قرآن كريم كساني را كه بدون تفكر و آگاهي از ديگران تبعيت مي كردند سخت مورد نكوهش قرار داده فرمود:«وقتي به آنها گفته شود از قرآن پيروي


كنيد مي گويند ما از پدران خود پيروي مي كنيم. آيا (از پدرانشان پيروي مي كنند) اگرچه آنها تعقل نمي كردند و هدايت نشده بودند؟!» [4] .

و با بيان اين حقيقت كه:«اگر تابع اكثريت باشند گمراه خواهند شد، تاركين عقل و انديشه را به خطري كه متوجه شان بود آگاه ساخت.» [5] .

و با بشارت به پيروان عقل و خرد، مردم را به آزادي انديشه و تفكر ترغيب نمود: «فبشر عباد الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه اولئك الذين هداهم الله و اولئك هم اولوا الالباب» [6] .

بشارت بده بندگان مرا، آنان كه سخن را استماع مي نمايند و از بهترين آنها تبعيت مي كنند. اينها كساني هستند كه مورد هدايت الهي قرار گرفته اند و به راستي ايشان صاحبان عقل هستند. بدين ترتيب خداوند متعال با تبيين جايگاه عقل و انديشه، زمينه تكامل فكري مردم را از ديدن به انديشيدن پديد آورد. و با ارتقاي فرهنگي و آزاد انديشي زمينه را براي طرح مباحث اعتقادي آماده ساخت.