جاهليت از جهل به معناي خيره سري، بي خردي، پرخاشگري و شرارت اخذ شده است


و در مقابل علم و رفتار برخاسته از علم و دين به كار رفته است. و قرآن كريم دوران پيش از ظهور اسلام را از آن جهت كه علم و دين حاكميت نداشته، عصر جاهلي ناميده است. [1]

دكتر جواد علي در اين باره مي گويد:«جاهليت اصطلاحي است كه... بر حالت اعراب در روزگار پيش از اسلام اطلاق مي شود، تا آن را از حالت پس از ظهور اسلام جدا گرداند.» [2] .

قرآن كريم آنچه را كه از ناداني و وهم آدمي نشأت مي گيرد علامت جهل و صاحب آن را جاهل مي داند:«قالوا اتتخذنا هزوا قال اعوذ بالله ان اكون من الجاهلين» [3] قوم (موسي) گفتند ما را به تمسخر گرفته اي (كشتن گاو با يافتن قاتل چه تناسبي دارد) موسي گفت:«به خدا پناه مي برم از اينكه از جاهلان باشم».

و در سوره ي اعراف بخشايشگري و به نيكي واداشتن را در برابر جاهليت آورده است.

«خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلين» [4] .

دكتر شوقي ضيف پس از نقل برخي از آيات و روايات در اين مورد مي گويد:«از همه ي اين شواهد چنين استفاده مي شود كه ريشه جهل از قديم به معناي تندي و خيره سري و بي خردي به كار رفته و عصر جاهليت با همه جنبه هاي شرك آميز و اخلاق مبتني بر عصبيت و انتقامجويي و خونخواري و تبهكاري و سيه كاري اش به عصر نزديك اسلام -


حداكثر تا دويست سال قبل از ظهور اسلام - اطلاق گرديده است.» [5] .

مرحوم طريحي در معناي جاهليت مي گويد:«جاهليت به حالت اعراب قبل از اسلام كه نسبت به خدا و پيامبر و شرايع آسماني جاهل بوده و تفاخر به آبا و اجداد مي نموده و با كبر و زورگويي زندگي مي كرده اند اطلاق مي شود.» [6] لسان العرب نيز جاهليت را همانند مجمع البحرين تعريف نموده است.

مرحوم علامه طباطبايي مي فرمايد:«مراد از جاهليت نخست در آيه شريفه «و قرن في بيوتكن و لا تبرجن تبرج الجاهلية الاولي» [7] جاهليت قبل از بعثت است و اينكه بعضي گفته اند مراد از آن دوران هشتصد ساله مابين آدم و نوح است، و يا گفته اند: زمان داود و سليمان است؛ و يا گفتار آنانكه گفته اند زمان ولادت ابراهيم است، و يا گفتار آنانكه گفته اند زمان فترت بين عيسي و محمد صلي الله عليه و آله است اقوالي است بدون دليل. [8] .

گرچه محققين در آغاز دوره جاهلي اتفاق نظري ندارند، اما همه آن ها پايان اين دوره را بعثت رسول خدا صلي الله عليه و آله و يا فتح مكه مي دانند. [9] .

برخي از مورخان معاصر عرب براي توجيه آيات قرآن كريم درباره جاهليت و تبرئه ي اعراب پيش از اسلام از صفات ناپسند، جهل را به معناي غضب دانسته اند. در حالي كه آنچه از اطلاق جهل فهميده مي شود همانا در مقابل علم و معرفت است. همچنين تفسير آيات شريفه اي كه ماده جهل در آنها به كار رفته (همانند الجاهلية، الحمية الجاهلية، و تبرج الجاهلية) به غضب ممكن نيست. [10] .

به هر حال آنچه در اين پژوهش داراي اهميت است شناخت معيارها و باورهاي غلط


جاهلي است كه مقارن ظهور اسلام در حجاز حاكم بود. همان ويژگي هايي كه در بيان علي بن ابي طالب عليه السلام و برادر بزرگوارش جعفر به وضوح آمده است.

جعفر بن ابي طالب به نمايندگي مسلمانان اوليه در پاسخ «نجاشي» پادشاه حبشه كه از ماهيت دينشان پرسيده بود، اظهار داشت:«شهريارا! ما گروهي از مردم (دوران) جاهليت بوديم. بت مي پرستيديم، مردار مي خورديم، مرتكب فحشا و ناروا مي شديم، پيوند خويشاوندي مي گسستيم. و با همسايه بد رفتاري مي كرديم و نيرومندان ما ناتوانان را مي بلعيدند. بدين حال بوديم تا خداي مردي را از ميان ما به پيامبري برانگيخت كه نسب و دودمانش را مي شناختيم و به درستي و امانتداري و پاكدامني وي باور داشتيم.» [11] .


و انتم معشر العرب علي شر دين و في شر دار... الاصنام فيكم منصوبة و الاثام بكم معصوبة. [12] امام علي عليه السلام