شناخت حادثه ي عظيم عاشورا چراغي است پرفروغ فراروي نسلهاي بشري، براي تشخيص رهيافت هاي عزت و سرفرازي در ميان طوفان هاي وحشتناك حوادث و تحولات سياسي، اجتماعي و تاريخي، اين شناخت با توجه به ابعاد گوناگون و دامنه ي وسيع اين حماسه ي خونين، نيازمند بررسي عميق، همه جانبه و دقيق است.

كشف حقايق مربوط به زمينه هاي پيدايش قيام خونين عاشورا و تشريح نقاط تاريك و مبهم آن و حذف پيرايه هاي ناروا و تحريف هايي كه از جانب دشمنان و معاندان آگاه در و پاره اي موارد دوستان جاهل و ناآگاه به اين نهضت مقدس و الهي نسبت داده شده، از جمله بديهي ترين و ضروري ترين اقدام هايي است كه ما را به شناخت صحيح علمي و واقع بينانه ي واقعه ي عاشورا رهنمون مي شود.

مركز تحقيقات اسلامي نمايندگي ولي فقيه در سپاه، با اين باور و اعتقاد، در چارچوب سلسله بررسي ها و مطالعات عاشورا، «زمينه هاي قيام امام حسين عليه السلام» را مورد بررسي قرار داده و در دو جلد تقديم علاقمندان و شيفتگان فرهنگ عاشورايي انقلاب اسلامي مي نمايد.


در جلد اول اين اثر كه پيش روي خواننده ي گرامي است - زمينه هاي فرهنگي، سياسي، اجتماعي و اعتقادي و در جلد دوم آن زمينه هاي شخصيتي دخيل در پيدايش قيام به بحث گذاشته شده است. اميد كه اين قدم كوچك مقدمه اي براي پيمودن راهي بزرگ در معرفي سيماي پرفروغ عاشورا به نسل برخاسته از دامن عاشورايي انقلاب اسلامي بوده و اين خدمت ناچيز مورد عنايت و تأييد مولي الكونين حضرت ابي عبدالله الحسين (ع) قرار گيرد.

در پايان از همه ي عزيزاني مكه به نحوي با همكاري، ارشاد و راهنمايي خود مشوق و مددكار اين مركز در تهيه اين اثر بوده و بر غنا و استكمال آن افزوده اند بويژه - فاضل ارجمند حجة الاسلام و المسلمين حسين عبدالمحمدي تقدير و تشكر نموده و براي آنان عزت و سربلندي و توفيق بيشتر را آرزومنديم.

مركز تحقيقات اسلامي

نمايندگي ولي فقيه در سپاه


مقدمه

جريان قانون عليت در حوادث و پديده هاي سياسي و اجتماعي همانند جريان آن در پديده هاي فيزيكي، امري مسلم و تشكيك ناپذير است. و همانطور كه طفره و صدفه در آن جا راه ندارد، در حوادث اجتماعي نيز ممنوع و محال است؛ البته كشف علل پديده ها، اعم از طبيعي و انساني كاري بس مهم و دشوار است. اما اين كار در حوادث اجتماعي به دلايلي ظريف تر و دقيق تر است كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

الف - حوادث اجتماعي ريشه در آرمان ها و خواسته هاي بشر دارند و چون اين خواسته ها به طور مستقيم در تصرف و تجربه پژوهشگران قرار نمي گيرند، اهداف و منويات بازيگران صحنه ي يك حادثه اجتماعي، به راحتي در دسترس ناظران آن حوادث قرار نمي گيرند؛ چه بسا نيازمند كاوش نسلهاي متعدد باشند و بسا كه هيچ گاه اين عوامل به طور كامل كشف نگردند.

ب - بسياري از حوادث اجتماعي، به ويژه حوادث اعتراض آميز و پرخاشگرانه، در واكنش به اوضاع و شرايط نامطلوب حاكم بر جامعه صورت گرفته است: شرايطي كه معمولا بخشي از آنها به مسائل فرهنگي، اقتصادي و سياسي مربوط مي شود؛ و چون جريان اين امور در طول زمان و با سياست هاي خاصي و معمولا اعلام نشده، همراه بوده


در مقايسه با پديده هاي فيزيكي از پيچيدگي بيشتري برخوردار گشته اند. در نتيجه، كشف اين سنخ از عوامل و علل كه در پيدايش حوادث اجتماعي نقش عمده اي ايفا مي كنند، كار ظريف و دشواري است.

ج - گاهي علل و زمينه هاي پيدايش يك رويداد اجتماعي به قدري متنوع و زياد است كه تحديد و تعيين آنها به طور مشخص تقريبا غير ممكن است. براي روشن شدن اين مطلب كافي است مجموعه اي از حوادث مشابه را در نظر آوريم؛ مثلا يك انقلاب و حركت اصلاحي ممكن است به خاطر فشارهاي اقتصادي و يا مسائل سياسي، فرهنگي و يا تحت تأثير عامل نژادي و قومي و يا مجموعه اي از اين عوامل به وجود بيايد.

علاوه بر اين، در مواردي، شرايط اقليمي و حوادث طبيعي و انساني جنبي، سازگار يا ناسازگار، شتاب دهنده و يا كند كننده نسبت به روند يك حادثه و نيز هوش و ادراك شخصي بازيگران يك صحنه، در كم و كيف شكل گيري پديده هاي انساني نقش آفرين مي باشند. تنوع اين عوامل، مسأله اي است كه قانونمند كردن دقيق پديده هاي انساني را با مشكل مواجه ساخته است.

ويژگي حوادث تاريخي

علاوه برجهات سه گانه فوق كه از مشكلات تحقيق در علوم انساني به شمار مي رود، در خصوص حوادث تاريخي مطلب ديگري نيز رخ مي نماياند و آن مسأله منابع و مآخذ و صحت و سقم آنها است كه تحليل و بررسي همه جوانب يك حادثه از جمله عوامل و زمينه هاي پيدايش آن را با دشواري مواجه مي سازد.

با توجه به آنچه ذكر شد، در تحليل يك حادثه تاريخي ممكن است برخي از علل عمده به جاي علت تامه گرفته شود. و يا برخي از عوامل مهم با انگيزه هاي خاص سياسي، مذهبي و... و كمتر از آنچه هست نمايانده شود و يا اساسا ذكر نشود. به همين جهت تحقيق و بررسي و تحليل حوادث تاريخي، به طور مستمر، امري لازم و بايسته است.


البته، اينكه عملا پيرامون يك حادثه چه مقدار تحقيق و بررسي صورت گيرد، به ميزان اهميت و حساسيت و نقش آن حادثه در تاريخ و فرهنگ يك ملت و يا ملتهاي جهان بستگي دارد.

در اين رابطه قيام آرماني امام حسين عليه السلام به عنوان يكي از مهم ترين حوادث جهان و نيز از مهم ترين حوادث تاريخ اسلام بعد از بعثت نبي خاتم صلي الله عليه و سلم است. لذا براي مسلمانان به ويژه شيعيان جهان از اهميت فوق العاده اي برخوردار است. در واقع، قيام عاشورا نه تنها در عصر آن حضرت عليه السلام دفاعي جانانه از اسلام و هويت جامعه اسلامي بود، بلكه امام حسين عليه السلام با نهضت حكيمانه و خونين خود براي هميشه ي تاريخ، دژي استوار و تسخير ناپذير در برابر همه شيطنتها و تزويرهاي دشمنان خارجي و داخلي اسلام و مسلمانان بنا كرد. از اين رو جا دارد جوانب مختلف اين دژ استوار، جهت بهره برداري بهتر و كامل تر، هر چه بيشتر شناخته و حراست گردد.

موضوع اين تحقيق

در اين تحقيق اجمالا عوامل و زمينه هاي تحقق نهضت عاشورا مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. چه اينكه در اين باره مطالب گوناگوني ابراز شده است، برخي از محققان علت اصلي قيام امام حسين عليه السلام را دعوت مردم كوفه دانسته اند و برخي ديگر، درخواست بيعت يزيد از امام عليه السلام را مهم ترين عامل شمرده اند و برخي، انحرافات سياسي و فرهنگي را علت تامه قيام عاشورا مي دانند و برخي عوامل قومي و قبيله اي را مطرح كرده اند. به هر حال، هر كس از زاويه خاصي به اين نهضت الهي نگريسته، و مطالبي اظهار كرده است و كمتر اثري ملاحظه شده است كه به مجموع عوامل و علل پرداخته باشد. [1] لذا اين مسأله مقتضي تحقيقي جامع و همه جانبه بود.


به همين جهت، اين مسأله موضوع اصلي كتاب حاضر واقع شد و با استفاده از منابع كهن و تحقيقات جديد، زمينه هاي فرهنگي، اجتماعي، سياسي و شخصيتي قيام امام حسين عليه السلام مد نظر قرار گرفت.

در اين بخش زمينه هاي فرهنگي و اجتماعي نهضت عاشورا و در دو بخش ديگر (كه به زودي ارائه خواهد شد) زمينه هاي سياسي و شخصيتي تجزيه و تحليل شده است.

اميدواريم اين تحقيق زواياي مبهمي از قيام خونين عاشورا را روشن كند و گامي هر چند كوچك در راستاي حفظ و حراست از ميراث فرهنگي مكتب اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام باشد.

آمين يا رب العالمين