برخي از جامعه شناسان همواره در تحليل علل انحرافات اجتماعي، اثر بسزايي براي عامل اقتصادي و فقر قائلند و عمدتا ميكوشند تا در برسيهاي خويش، ثابت كنند كه ريشه بسياري از رفتارهاي نابهنجار جوامع بشري به امكانات اقتصادي آن جوامع بستگي دارد؛ در حاليكه بايد توجه داشت كه فقر اقتصادي عامل نسبي است و نبايد تاثير عوامل غير اقتصادي بويژه فرهنگي را انكار نمود و يا كمرنگ تلقي كرد.

بعضي ديگر نيز بر اين عقيده اند كه اخلالات شخصيتي، احساس شكست، انزجار عمومي، ترس از مجازات، تبعيضهاي قومي و نژادي، كه باعث بيكاري يا كم كاري ميشود، عواملي است كه راه گرايش به سوي كجروي را بيش از پيش هموار ميكند [1] .

از ديدگاه اسلامي تاثير عوامل اقتصادي بر انحرافات اجتماعي هرگز قابل انكار نيست ولي همواره علل فرهنگي، تقدم بر عوامل مادي دارند.

افراد ضعيف النفسي چون عمر بن سعد كه حرص و طمع و مال جاه دنيا چشمانش را كور كرده بود، خود نيز اعتراف ميكرد كه گرفتار عذاب وجداني شده است و در همان ابتداي امر ميگفت:

فوالله ما ادري و اني لحائر افكر في امري. يعني به خدا سوگند نمي دانم و من سرگردان مانده و در كار خويش انديشه ميكنم. [2] .

همچنين در روز عاشورا ديگر بار در جواب برير كه او را نصيحت ميكرد، پاسخ داد كه:

راست ميگويي اي برير هر كس با حسين بن علي (ع) و فرزندان او جنگ كند و حق ايشان را از ايشان بگرداند، جاي او در آتش دوزخ باشد، لكن اي برير ملك ري بزرگ است و ولايتي پر نعمت كه ترك آن نتوانم گفت... شقاوت بر من مستولي شده و نعمت و جاه و حرمت و دولت را در چشم من بياراسته، ميدانم كه بد مي كنم اما چه كنم؟... [3] .

نمونه ديگري از اين اشخاص، سنان بن انس است كه پس از شهادت امام حسين (ع) و اسب دواندن بر پيكر مطهرش، بر خيمه عمر بن سعد ايستاد و شعري خواند كه حاكي از دنيا طلبي او بود:



«أو قر ركابي فضة و ذهب

انا قتلت سيد المحجبا...»



يعني ركابم را از طلا و نقره سنگين كن كه من سلطان پرده دار را كشته ام... [4] .

ثروت اندوزي اعراب در جريان فتوحات يكي از دشواريهايي بود كه هر قوم فاتحي ممكن بود، گرفتار آن گردد ولي آنچه بديهي به نظر ميرسد اين است كه اين ثروت اندوزي در پي خود، گرايش به تجمل، عيش و نوش، سستي و بسياري مشكلات و آسيبهاي ديگر را به ارمغان مي آورد كه اين عوامل ميتواند خود دلايل عمده اي براي سقوط هر قوم فاتحي باشد لذا در اندك زماني در كنار خانه هاي ويران، خانه هايي مجلل در سرزمينهاي فتح شده مثل كوفه و بصره، ساخته شده كه شرح آن در منابع تاريخي آمده است. [5] .

از دومين سخنراني امام حسين (ع) در روز عاشورا بخوبي برمي آيد. كه امام (ع) به عامل اقتصادي و تأثيرات آن توجه بسياري داشتند، آنجا كه فرمودند:

... «قد انتحزلت عطياتكم من الحرام و ملئت بطونكم من الحرام قطبع الله علي قلوبكم...»

يعني آري در اثر هداياي حرامي كه به دست شما رسيده و در اثر غذاهاي حرام و لقمه هاي غير مشروعي كه شكمهاي شما از آن انباشته شده است، خدا اين چنين بر دلهاي شما مهر زده است...» [6] .

در جمعبندي اجمالي از تاثير عامل اقتصادي در انحرافات اجتماعي آن عصر بويژه در كوفه به نظر مي رسد كه در ابتداي تأسيس كوفه به دليل دستيابي مسلمين به غنايم حاصل از فتوحات و برخورداري مردم از يك رفاه نسبي و سپس بتدريج بر اثر افزايش جمعيت مهاجران به اين شهر و مشكلات ناشي از آن، بدي وضع اقتصادي مردم، توقف فتوحات، عطش حرص و آز مردم شدت يافت و بخودي خود پيدايش جوي نامطلوب را ايجاب ميكرد، دستگاه اموي با استفاده از همين زمينه قدرت افزونتري را تحصيل نمود كه حاصل آن چيزي جز جنگ و رويارويي نظامي با امام حسين (ع) نبود.