بازگشت

مقدمه ي كتاب از علي اكبر غفاري


بسم اللَّه الرحمن الرحيم

در ايام اربعين سال 1385 در مجمع دوستان درباره ي قيام حضرت اباعبداللَّه الحسين عليه السلام مذاكراتي نموده بودم و به بعضي اشكالات كه در ذهن اكثر جوانان تحصيل كرده پيدا شده جواب گفته، رفقا و دوستان اصراري داشتند كه آنچه در آن جلسه گفتگو شده عيناً چاپ شود و در دسترس همگان قرار گيرد و حقير از كثرت مشاغل حاضر نبودم؛ ولي وقتي كه اين سخنرانيها را طبع كردم دانشمند معظم جناب آقاي مطهري رحمه اللَّه امر فرمودند همان سخنراني كه در ايام اربعين كرده بودم مقدمه ي اين كتاب قرار دهم، حقير هم امر معظم له را بر خود واجب شمردم و امتثال كرده و آنچه مذاكره شده بود به قلم تحرير درآورده و به عنوان مقدمه به كتاب «بررسي تاريخ عاشورا» در اينجا ملحق نموده و اميد است موجب روشني افكار و قبول پروردگار واقع شود.

مذاكرات آن روز اين بود كه آيا عمل حسين بن علي عليهماالسلام فرار از بيعت بود يا اجابت دعوت كوفيان و يا قيام و نهضت و به قول امروزي ها ثوره و انقلاب؟ و آيا مي دانست كه كشته مي شود يا نه؟ آيا از روي نقشه عمل مي كرد يا اينكه در پيشامدها هر يك جداگانه تصميم خاصي مي گرفت؟ چرا در بين راه كوفه پس از خبر شهادت مسلم بن عقيل به همراهان خود پيشنهاد كرد برويد و مرا تنها گذاريد؟ و چرا بعدا از اين و آن تقاضاي ياري مي كرد؟ چرا شب عاشورا از همگي درخواست نمود برويد؟ و چرا حبيب بن مظاهر را براي ياري خواستن به قبيله ي بني اسد فرستاد؟ چرا از عبيداللَّه ابن حر جعفي در قصر بني مقاتل ياري خواست؟ و چرا پسران عقيل را شب عاشورا


گفت برويد و از شما همان كشته شدن مسلم بس است؟ چرا از ضحاك بن عبداللَّه مشرقي و رفيقش و زهير بن قين با امتناع شديد آنها ياري خواست و آنقدر اصرار كرد و حتي حاضر شد كه ضحاك بن عبداللَّه تا دم آخر او را ياري نمايد بعد برود. اينها آيا كاشف از عدم علم بمآل كار و عاقبت امر نيست؟ و دلالت بر نداشتن نقشه نمي كند؟ آيا اقدام به اين عمل خطير، القاء نفس در تهلكه نيست؟! آيا كسي كه مي داند او را خواهند كشت با زن و فرزند و اطفال شيرخوار به طرف مرگ مي رود؟

در پاسخ اين سؤالات سخنان بي اساس و سخنان صحيح و سخنان پريشان بسيار گفته شده. بعضي گفته اند چون امام عليه السلام حاضر نبود با مثل يزيد بيعت كند و حكومت غير قانوني او را امضا نمايد ناچار از مدينه خائفاً به مكه كه «و من دخله كان آمنا» بود پناه برد و آنجا را محل امن دانست و مسكن گزيد و پيش آمد چنان شد كه كوفيان از او دعوت كردند و بدو اطمينان دادند كه ياريش كنند و حضرت هم خود خائف بود كه مبادا در مكه ترور شود و احترام كعبه بريزد، لذا دعوت كوفيان را پذيرفت و به طرف كربلا آمد و كار بدانجا منجر شد كه خود و فرزندانش كشته شوند و اهل بيتش اسير گشتند.

و بعضي ديگر از بزرگان گفته اند امام نمي دانست كه او را مي كشند و الا اقدام نمي نمود.

بعضي مي گويند امام عليه السلام براي نسبتش به رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله و سلم گمان مي كرد البته او را نخواهند كشت لذا اقدام بدين عمل خطير نمود، يا اينكه ظن قوي داشت كه اگر قيام هم نكند باز بدست ابن زياد يا ديگري به مذلت كشته خواهد شد، لذا كشته شدن در جهاد را بر مرگ به ذلت ترجيح داد.

جماعتي گويند: ولو اينكه اين كار القاء نفس در تهلكه بود اما چون خداوند امر فرموده بود ناچار اطاعت نمود.

برخي از مخالفين و آنانكه هركس را اولوالامر خويش شناسند هم گويند حب رياست و طمع در زمامداري او را بدين مهلكه انداخت ولي خوب نبود او را به چنين وضع فجيعي بكشند بهتر بود كه به تهديد و تطميع او را محدود و منصرف مي نمودند.

جواب صحيح به همه ي سؤالات اين است كه: از ابتداي حكومت معاويه موجبات و


عللي براي چنين نهضتي پيدا شده بود و روز به روز تأييد مي شد و در اين اواخر كار به جائي كشيده بود كه اگر حسين بن علي عليهما السلام بدين عمل اقدام نمي نمود همه ي آثار اسلام و زحمات 23 ساله پيغمبر اكرم صلي اللَّه عليه و آله از بين مي رفت و اثري از قرآن و اسلام باقي نمي ماند.

از همه مهمتر طرز بي سابقه اي كه در انتخاب خليفه پيدا شده بود و معاويه بر خلاف قرارداد صلحي كه با حضرت مجتبي عليه السلام داشت كه بعد از خود امر مسلمين را به خودشان واگذارد براي يزيد بيعت مي گيرد و به علاوه به عمال و كارگزاران خود در ولايات بخشنامه مي كند «انظرو الي من قامت عليه البينة انه يحب علينا و اهل بيته فامحوه من الديوان و اسقطو عطاءه و رزقه» [1] متوجه باشيد در تمام ادارات لشكري و كشوري هر كه را ثابت شد كه از شيعيان علي است و از دوستداران اهل بيت است عطايش را قطع كنيد و اسم او را قلم بكشيد و حقوقش را توقيف نمائيد. باز بخشنامه ي ديگري مي نمايد كه: «من اتهمتموه بموالاة هؤلاء القوم فنكلوا به و اهدموا داره» نظر كنيد هر كه را احتمال داديد كه او از هواداران اهل بيت است به مجرد گمان او را تحت فشار و شكنجه قرار دهيد و خانه اش را خراب كنيد. [2] و امر به قسمي سخت شده بود كه ابن ابي الحديد مي نويسد: شيعيان به خانه ي اقوام و دوستان خود پناه مي بردند و از غلام و كنيز آنان بيمناك بودند كه مبادا افشا كنند زيرا هر كس با هر كه بد بود گزارش مي داد كه فلاني از دوستان اهل بيت است و مردم را به تهمت و ظنت مي گرفتند و زجر مي كردند و بي خانمان مي نمودند، و اين كار در عراق در حكومت زياد بن سميه از هر جا سخت تر اجرا مي شد. در تمام ممالك اسلامي و هر كجا كه جزء قلمرو اسلام بود در خطبه هاي نماز جمعه و اوقات ديگر بايد علي عليه السلام با آن همه سوابق درخشان و افتخاراتي كه در اسلام داشت سب و لعن شود و معاويه و


يزيد تبجيل و تعظيم شوند.

معاويه رسما به فرماندار عراق زياد بن سميه نوشت كه هركس را شناخته شد كه شيعه است شهادتش در هيچ موردي پذيرفته نيست و پناه دادگان آنان را هم محترم نبايد شمرد.

حجر بن عدي و رشيد هجري و يازده نفر از يارانش را چقدر اذيت كردند و چه بلاها به سر آنها آوردند تا اينكه معاويه 6 تن از آنان را كه آنروز بهترين اهل ارض بودند كشت و چه بسيار افرادي كه دست و پايشان را قطع كردند و ميل سرخ شده در آتش بديدگانشان فرومي بردند و يا زنده بگورشان مي نمودند. و تبليغات سوء معاويه و عمال و كارگزارانش در شام و سراسر كشور اسلامي امر را بر مردم مشتبه ساخته بود. و هركس هر كجا نفس تندي مي كشيد او را قاتل عثمان مي شناختند و خون او را مباح مي شمردند، مردم نفهم عوام هم كه در هر عصري از اعصار فراوانند و هميشه تحت تأثير تبليغات سوء واقع مي شوند باور كرده بودند كه راست است خون عثمان بنا حق ريخته شده و اينها كه راضي بدين امر هستند همه مستحق همين عقوبت ها مي باشند.

و اين در اثر همان تبليغات و سم پاشي هاي معاويه و مأمورين او شده بود و از طرف ديگر خوارج هم كه با معاويه و علي هر دو دشمني داشتند راجع به معاويه از ترس سكوت مي كردند ولي به اميرالمؤمنين با صراحت لهجه دشنام مي دادند و اميرالمؤمنين را كافر مي شمردند و اين خود كمك شاياني به معاويه مي كرد و مبغوضيت شديدي براي علي عليه السلام و شيعيان و پيروانش ايجاد مي نمود كه حتي در روز عاشورا بعد از آنكه حضرت سيدالشهداء عذر خود را در آمدن به طرف كوفه اظهار كرد و حجت خويش را تمام نمود و سبب اجتماع نمودن ايشان را بر قتل خود سؤال كرد «بغضا منا لأبيك» مي گفتند.

تنها مصيبت اين نبود كه مردمان بي اطلاع تازه مسلمان كه اكثريت جامعه ي آن وقت را تشكيل مي دادند در اثر تبليغات شوم معاويه علي بن ابيطالب را بد بدانند و اظهار برائت كنند، بلكه مصيبتي كه به مراتب از اين بالاتر و عظيم تر مي نمود اين بود كه معاويه را درست نمي شناختند و او را صحابي بزرگ رسول خدا مي دانستند و كاتب وحي مي شمردند و اين عقيده درباره ي معاويه تازگي نداشت در زمان اميرالمؤمنين


عليه السلام يعني سال سي و هفت و سي و هشت هجري هم اغلب خشك مقدسهاي نادان كساني كه ضررشان از هر چيز براي اسلام زيادتر است معاويه را بزرگ مي شمردند و به عنوان يك مسلمان واقعي و خداپرست و مجتهد او را به حساب مي گذاشتند و يا لااقل در نفاق او شك داشتند، لذا به مبارزه با او تن درنمي دادند و در صفين از جنگ با او امتناع مي ورزيدند و همين ها باعث شده بود كه حضرت مجتبي عليه السلام را هم وادار به قبول صلح كرد.

نصر بن مزاحم در كتاب صفين به اسناد خود از اسماء بن حكم فزاري نقل نموده گويد ما در صفين حاضر بوديم و جزء لشكر عمار بن ياسر و تحت پرچم او بوديم نزديك ظهر بود كه از سايه ي بردي سرخ رنگ كه بر سر نيزه ها بلند كرده بوديم استفاده مي كرديم ناگاه مردي صفوف لشكر را شكافته و به طرف ما ميآمد تا به ما رسيد و گفت: «ايكم عمار بن ياسر؟» عمار كدام است؟ عمار خود را معرفي نمود، آن مرد گفت اي ابايقظان (كينه ي عمار است) من حاجتي دارم آشكارا اظهار كنم يا در سر و پنهاني؟ عمار گفت هر طور مايل باشي، مرد گفت آشكارا بهتر است، آنگاه گفت من با كمال بينش و اعتقاد به حقانيت خود از خانه ي خود حركت كردم و شك نداشتم كه اين مردم يعني معاويه و اتباعش در ضلالت و گمراهي اند و بر اين اعتقاد بودم تا اينكه بدينجا نزول كردم و ديدم منادي ما نداي «اشهد ان لا اله الا اللَّه و ان محمدا رسول اللَّه» ميزند، منادي آن قوم هم همينطور مثل منادي ما ندا مي كند، ما معتقد به نمازيم آنها هم مانند ما نماز مي خوانند و همچنين ما دعا مي كنيم آنها هم مثل ما دعا مي نمايند، كتاب ما قرآن است كتاب آنان هم قرآن است، پيغمبر ما و آنان يكيست. چون اينطور ديدم شك مرا گرفت و به قسمي ناراحت شدم كه خدا مي داند. صبح نزد اميرالمؤمنين رفتم و قضايا را چنانكه بود اظهار نمودم، فرمود عمار ياسر را ملاقات كرده اي؟ گفتم خير، فرمود او را حتماً ملاقات نما و هر چه گفت بپذير. اكنون نزد تو آمده ام تا چه فرمائي، عمار ياسر گفت صاحب آن پرچم سياه را مي شناسي كه در مقابل ماست؟ او عمرو بن العاص است، من كه عمار ياسرم با همان پرچم سه مرتبه در بدر و احد و حنين به همراهي رسول خدا جنگيده ام و اين مرتبه ي چهارم است و از آن سه مرتبه بهتر نيست بلكه بدتر شده، بعد گفت تو يا پدرت آن جنگ ها را ديده ايد؟ گفت نه، گفت هان بدان كه مراكز


پرچم ما همان مراكز پرچم رسول خداست در روز بدر و احد و حنين و پرچم آنها هم جاي پرچم مشركين است. [3] و نيز گويد در مسير صفين اصحاب عبداللَّه بن مسعود خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام آمدند و در بين ايشان عبيده ي سلماني و اصحابش بودند گفتند ما حاضريم همراه شما به صفين بيائيم ولي داخل لشكر شما نمي شويم تا آنگاه كه ببينيم كه كدام طايفه حق است و كدام طايفه باطل تا با او بحنگيم. و هكذا عده ي ديگري را كه حاضر نبودند با اميرالمؤمنين موافقت نمايند و مي گفتند «انا شككنا في هذا القتال» نام مي برد.

همه ي اينها دلالت دارد كه اغلب مسلمين بطلان معاويه را هنوز نشناخته بودند و او را از صحابه ي كبار مي دانستند لذا حاضر نبودند به همراه اميرالمؤمنين يا حسن بن علي عليهماالسلام با او بجنگند، اكنون كه بيست سال بلكه بيشتر از وقعه ي صفين مي گذرد و معاويه هر چه توانسته بر له خود و عليه بني هاشم خصوصاً علي بن ابيطالب تبليغ نموده و اكثر صحابه ي پيغمبر كه مناقب اميرالمؤمنين را از پيغمبر شنيده اند و سوابق درخشان او را ديده از دنيا رفته اند مسلماً اين عقيده كه معاويه يكي از اصحاب رسول خدا و كاتب وحي بوده و خال المؤمنين است بيشتر رسوخ پيدا كرده و ترويج شده و اگر كار بر همين رويه و منوال پيش برود روزي خواهد رسيد كه اصلا مردم اسلام حقيقي را جز آنكه معاويه معرفي كرده نشناسند و همه ي زحمات بيست و سه ساله ي رسول خدا صلي اللَّه عليه و آله و سلم يكجا به نفع اولاد ابوسفيان همان دشمن سرسخت اسلام تمام شود، ابوسفيان و معاويه اي كه پس از بيست سال كه با پيغمبر جنگيدند و با هر وسيله اي كه توانستند در خاموش نمودن نور اسلام كوشش كردند و در فتح مكه كه سال هفتم از هجرت بود ناچار شدند اظهار اسلام كنند در نظر مردم شخص اول اسلام شناخته شده اند. و علي بن ابيطالب كه بر حسب روايات فريقين «اول من اسلم» بود مرديست كه امروز در نظر مردم العياذ باللَّه ملعون شمرده مي شود، و لعن و سب او از بزرگترين عبادات اسلامي محسوب است!!! كساني بودند كه اگر روزي سب را فراموش مي كردند قضاي آن را بر خود واجب مي شمردند!!! پيغمبر اكرم صلي اللَّه عليه و آله و سلم در زمان حياتش مي فرمود «اذا ظهرت البدع و لعن آخر هذه الامة اولها فمن


كان عنده علم فلينشره، فان كاتم العلم يومئذ ككاتم ما انزل اللَّه علي محمد» [4] چون بدعتها ظاهر شود و آنانكه بعد به اسلام پيوسته اند مسلمانان اوليه و آنانكه از روز اول به پيغمبر ايمان آورده اند را لعن كنند و كسي بداند و علم خود را آشكار نسازد مانند كسي است كه دين خدا را كتمان نموده باشد بايد مردي كه بدعت را از سنت مي شناسد قيام كند و مردم را از انحراف نجات دهد و الّا مورد خشم خدا قرار خواهد گرفت.

امام حسين عليه السلام طبق همين سند خود را مكلف مي دانست و تسامح را بر خود جايز نمي ديد و خود را از طرف خدا مأمور به حفظ دين و امت اسلام از خطر سقوط مي دانست و لذا در مدت ده سال امامت واقعي خويش آرام نبود و تا آنجا كه مي توانست ساكت نمي نشست و در عرض اين مدت بين او و معاويه نامه هائي رد و بدل مي شده و اعتراضات شديدي به معاويه مي كرده و تا حدي كه امكان داشته نامه هائي كه به معاويه مي نوشته مضمونش در مدينه يا مكه هنگام حج منتشر مي شده و براي اين قيام تقريباً زمينه سازي مي نموده، حتي وقتي مالي از راه مدينه از يمن به شام براي معاويه مي بردند حضرت تمام آن اموال را مصادره كرده و بين بني هاشم تقسيم نمود و بعد رسيدش را با نامه اي عتاب آميز براي معاويه فرستاد [5] اينها خود حاكي از آنست كه حضرت خيال ثوره و انقلاب داشته و الّا چنين كاري از امام شايسته نيست و اينها همه براي انجام مأموريت بوده و اينكه خود را موظف مي دانسته كه ساكت ننشيند و تا آنجا كه ممكن است زمينه را براي نجات اسلام و مسلمين آماده سازد و لذا آرام هم ننشست و به توسط نامه و خطبه و تبليغ وظيفه ي خود را انجام داد، حتي در جواب نامه ي گله آميز معاويه نوشت كه اي معاويه من ترك نبرد و مبارزه با تو را تقصير مي شمرم و خود را در سكوت و عدم قيام عليه تو مسئول خدا مي دانم.

تا موقعي كه نوبت نهضت و قيام رسمي رسيد بر مأموريتي كه از طرف خدا و پيغمبر اكرم صلي اللَّه عليه و آله و سلم براي او تعيين شده بود به عنوان امر به معروف و نهي از منكر اقدام فرمود.

و اينكه گفتيم از طرف خدا مأمور بود حديث صحيحي است كه مرحوم كليني


در كتاب كافي به سند بسيار معتبر از ضريس كناسي نقل نموده و گويد كه حمران بن اعين شيباني به امام باقر عليه السلام عرض كرد: قربانت گردم، ملاحظه مي فرمائيد آنچه را در زندگي اميرالمؤمنين و حسنين عليهم السلام واقع شد از خروج و نهضت و جهاد في سبيل اللَّه و آنچه بدان گرفتار شدند: از كشته شدن بدست جباران و آنچه بر سرشان آمد تا بالأخره كشته شدند و مغلوب گشتند؟ حضرت فرمود: آنچه شد البته خداي تعالي براي ايشان مقدر فرموده بود و خود حكم كرده و امضا نموده و حتمي ساخته بود و سپس آنرا اجرا كرد و قيام علي و حسن و حسين «فبتقدم علم ذلك اليهم من رسول اللَّه» با سابقه ي علم و دستوري بود كه از رسول خدا به آنها رسيده بود و هر امامي هم كه سكوت كرد از روي علم و دستور بود.

از اين حديث شريف استفاده مي شود كه پيغمبر اكرم صلي اللَّه عليه و آله وظايف هر يك از ائمه را از طرف خدا قبلاً تعيين نموده بود و هر يك در زمان خود مأموريت الهي را انجام مي دادند.

و اگر كسي در صحت اينگونه احاديث ترديد كند يا از اخبار آحاد بداند يا در دلالتش خدشه كند در اين امر عقلي كه بايد زمامدار و رهبر مسلمين مخالف با اسلام نباشد كه نمي تواند ترديد كند، و بديهي است كه چنانچه حكومت اسلام بدست مخالفين اسلام بيفتد و قدرتي پيدا كنند اسلام را ريشه كن خواهند نمود و يزيد كه پدرش معاويه در زمان قدرت و استيلاي خود براي او از همه بيعت گرفت همان كسي است كه رسماً دستورات اسلامي را زير پا مي گذاشت فساد و انحراف و كفريات او در اشعارش قبل از آنكه به خلافت برسد در كتب عامه و خاصه مشهور است.

يعقوبي و ديگران از مورخين نوشته اند در سالي كه معاويه يزيد را با لشكري براي فتح بلاد روم فرستاده بود در غذقذونه كه در آنجا ديري بود بنام دير مران اتراق كردند و يزيد در آن دير با ام كلثوم نامي مشغول عياشي و كيف شد و در اثر بدي هوا لشكر مبتلا به تب و آبله شدند و مرض به قسمي در اردوي مسلمين افتاد كه مثل برگ خزان روي زمين مي ريختند و مي مردند هرچه به يزيد اصرار كردند زودتر از اينجا كوچ كنيم اعتنا نكرد و اين اشعار را سرود:



ما ان ابالي بما لاقت جموعهم

بالغذقذونة من حمي و من موم






اذا اتكات علي الانماط في غرف

بدير مران عندي ام كلثوم



يعني مرا چه باك كه تمام لشكر اسلام از مرض آبله و تب مردند، من اكنون در دير مران بر متكاهاي پر قو تكيه داده و راحتم و ام كلثوم در آغوش من است.

و نيز از اشعار اوست كه در تعريف شراب گفته و حاكي از روحيه ي اوست:



شميسة كرم برجها قعر دنها

و مشرقها الساقي و مغربها فمي



اذا نزلت من دنها في زجاجة

حكت نفرا بين الحطيم و زمزم



فان حرمت يوما علي دين احمد

فخذها علي دين المسيح بن مريم



شراب را تشبيه به خورشيد نموده گويد خورشيد من كه از انگور است برج آن ته خمره ي شراب است و از مشرق دست ساقي طلوع مي كند و به مغرب دهان من غروب مي نمايد و چون از سبو در جام ريخته شود غلغل كردن و زير و رو شدن و حباب ساختنش حكايت از حجاجي مي كند كه بين ديوار كعبه و چاه زمزم مشغول هروله هستند. اگر بر دين احمد حرام است تو آن را بر دين عيسي مسيح بگير و سركش.

و نيز از اشعار اوست:



معشر الندمان قوموا

واسمعوا صوت الاغاني



واشربوا كاس مدام

واتركوا ذكر المعاني



شغلتني نغمة العيدان

عن صوت الاذان



و تعوضت عن الحو

رعجوزا في الدنان



اي ياران همپياله ي من برخيزيد و به نواي دلنواز مطرب گوش دهيد و پياله هاي پي درپي را سركشيده و گفتار و مذاكرات علمي و ادبي را كنار گذاريد، نغمه ي دلپذير چنگ، مرا از نداي «اللَّه اكبر» بازمي دارد و من خود حاضرم كه حوران بهشت را كه نسيه است با دردهاي ته خم شراب كه نقد است تعويض نمايم، نقد، مال ما و نسيه براي كساني كه به قيامت معتقدند. اينها نمونه اي از فكر و انديشه و روحيه ي يزيد است.

يزيد سخت در شهوات فرورفته بود و همش جز عياشي و خوشگذراني و فحشا چيز ديگري نبود و عموماً عمر خود را در ديرهاي نصاري كه آن روز حكم ستون پنجم را داشت به سر مي برد و در لهو و لعب روزگار مي گذرانيد به حدي كه حتي معاويه پدرش بدو نامه مي نويسد و او را بدين كار سرزنش مي كند. قلقشندي در صبح


الأعشي ج 6 ص 387 نقل كرده گويد در وقتي كه مكرر به معاويه گزارش دادند كه يزيد انهماك در لذات و شهوات دارد بدو نامه نوشت كه «لقد ادت ألسنة التصريح الي اذن العناية بك، فافجع الأمر فيك، و باعد الرجاء منك... اقتحمت البوائق و انقدت للمعاير، و اعتضتها من سمو الفضل و رفيع القدر، فليتك (يزيد) اذ كنت لم تكن، سررت يافعا، ناشئا و أثكلت كهلا ضالعا، فواحزناه عليك» زبانهاي واضح و روشن بگوشي كه به تو عنايت و توجه دارد رسانيده است آن چيزي را كه ما را نسبت به تو مصيبت زده نمود و اميد نزديكي كه به تو داشتيم دور ساخت، تا آنجا كه گويد: اي يزيد تو خود را به وادي هلاكت افكنده اي و افسار نفس خود را به دست زشتيها و موجبات ملامتها و سرزنشها سپرده و در عوض معالي و فضائل و مكارم، هلاكت و عيبها و ناروائيها را براي خود پسنديده و بدانها گرائيده اي، يزيد اي كاش از هماندم كه بود شدي نمي بودي، ما را در ابتداي رشد و بلوغ خود مسرور و اميدوار ساختي و در حال بزرگي و انحراف به مصيبت مبتلا كردي و به گريه درآوردي، اي افسوس از دست تو- الخ. اينها نمونه اي از شخصيت يزيد است و بهترين معرف اوست.

اكنون معاويه چنين عنصري را كه تمام پليديها يك جا در وجود او متمركز است و جرثومه ي فساد و نابكاري است (چنانكه بعد خوب روشن شد) و ابدا از اسلام و احكام الهي خبر ندارد مسند نشين پيغمبر اسلام براي مسلمين معرفي كرده و بر گردن كساني كه پدر و جد همين يزيد به شمشير آنها اظهار اسلام نموده اند سوار نموده در حاليكه هنوز بيش از چهل و چند سال از رحلت رسول خدا نگذشته و هنوز صحابه زنده هستند بلكه بعض از زوجات پيغمبر حيات دارند. البته معلوم است كه با زمامداري چنين كسي كه به خدا و پيغمبر معتقد نيست و نماز نمي خواند و شراب را مثل آب سر مي كشد و مقدسات مذهبي را توهين مي كند ديگر براي اسلام و قرآن بايد فاتحه گزارد و در اين صورت آيا ممكن است مردي الهي مانند حسين بن علي عليهماالسلام حاضر شود كه ناظر اين جنايات باشد و دين جدش را ملعبه دست اين و آن ببيند و با سكوت خود همه را امضا كند، يا دست بيعت و همكاري و تشريك مساعي دهد؟ ابدا، نه تنها حسين عليه السلام حاضر نيست با يزيد بيعت كند هيچ مسلماني كه از قرآن خبر داشته باشد و خدا را بشناسد بدين ذلت حاضر نخواهد بود.


چنانكه عده اي هم از اهل كوفه و بصره و تمام اهل مدينه از روز اول مخالفت كردند.

امام حسين عليه السلام نيك مي دانست كه آل ابي سفيان اساساً با اسلام و بقاء ذكر محمد بن عبداللَّه مخالفند و براي خاموش كردن نور اسلام هرچه توانسته كوشيده و ابدا حاضر نيستند كه نام پيغمبر اكرم باقي بماند و چنانچه خلافت در اولاد ابي سفيان بماند اثري از آثار اسلام باقي نخواهد ماند. به قصه ي ذيل توجه كنيد:

مسعودي در مروج الذهب ج 2ص 266 طبع بولاق در ذيل احوال مأمون آورده و نيز ابن ابي الحديد هم بدان اشاره كرده كه مطرف بن مغيره گفت من با پدرم در شام مهمان معاويه بوديم و پدرم در دربار معاويه زياد تردد مي كرد و او را ثنا مي گفت، شبي از شبها پدرم از نزد معاويه برگشت ولي زياد اندوهگين و ناراحت بود، من سبب آن را پرسيدم، گفت: اين مرد يعني معاويه مردي بسيار بد، بلكه پليدترين مردم روزگار است، گفتم مگر چه شده؟ گفت: من به معاويه پيشنهاد كردم اكنون كه تو به مراد خود رسيدي و دستگاه خلافت اسلامي را صاحب گشتي بهتر است كه در آخر عمر با مردم به عدالت رفتار مي نمودي و با بني هاشم اينقدر بدرفتاري نمي كردي چون آنها بالأخره ارحام توأند و اكنون چيزي ديگر براي آنها باقي نمانده كه بيم آن داشته باشي كه بر تو خروج كنند، معاويه گفت: «هيهات هيهات» ابوبكر خلافت كرد و عدالت گستري نمود و بيش از اين نشد كه بمرد و نامش هم از بين رفت و نيز عمر و عثمان همچنين مردند با اينكه با مردم نيكو رفتار كردند اما جز نامي باقي نگذاشتند و هلاك شدند. ولي برادر هاشم (يعني رسول خدا) هر روزه پنج نوبت بنام او در دنياي اسلام فرياد مي كنند و اشهد ان محمدا رسول اللَّه مي گويند «فاي عمل يبقي مع هذا لا ام لك، لا واللَّه الا دفنا دفنا» پس از آنكه نام خلفاء ثلاث بميرد و نام محمد زنده باشد ديگر چه عملي باقي خواهد ماند جز آنكه نام محمد دفن شود و اسم او هم از بين برود.

اين موضوع را مسعودي از كتاب موفقيات زبير بن بكار كه از اصول معتمده است ذكر كرده، آيا با چنين وضعي حسين بن علي مي تواند بنشيند و صبر كند و به چشم خويش بنگرد كه با اسلام و قرآن مبارزه مي كنند و براي محو آثار آن مي كوشند و سكوت نمايد؟! أبداً.

باري معاويه به خيال فاسد خويش خواست خلافت اسلامي كه آنروز رنگ


سلطنت كسري و قيصر به خود گرفته بود در خانواده ي خويش موروثي كند و اين كار دو مانع بزرگ در پيش داشت: يكي عدم قابليت يزيد كه نزد تمام اشراف آن روز و رجال ممالك اسلامي جواني جلف و سبكسر و بي قابليت و بي حيا و ميگسار و نابكار معرفي شده بود و سران كشور اسلامي او را به بازي نمي گرفتند.

و ديگري وجود مقدس حضرت مجتبي سلام اللَّه عليه كه در شرائط صلح، با او قرار كرده بود كه بعد از خود احدي را براي خلافت معرفي نكند، معاويه براي رفع مانع اول چاره چنان ديد كه با پول و عطا و هديه و جوائز كلان احساسات مذهبي را در افراد خفه كند و اگر از اين راه به تمام مقصود نرسيد با تهديد و تطميع و قطع عطا و از كار بركنار نمودن افراد صداها را خاموش نمايد و اين كار را با سرعت هرچه تمام تر انجام داد.

و براي رفع مانع دوم اقدام به كشتن حضرت مجتبي عليه السلام كرد تا بالأخره با نيرنگ عجيبي توسط جعده دختر اشعث بن قيس آن حضرت را مسموم نمود و چنان مي پنداشت كه كار صاف و بي مانع شده و باور نمي كرد كه پس از مرگ حضرت امام حسن عليه السلام مانعي ديگر در پيش باشد، بعد متوجه شد در مدينه كه از همه ي ممالك اسلامي اهميتش بيشتر است با بودن شخصيتي مانند حسين عليه السلام ابدا كسي حاضر به بيعت با يزيد نيست ناچار به خدعه و نيرنگ ديگري دست زد و مورخين اسلامي چنين گويند كه:

«بعد از فوت حضرت مجتبي عليه السلام معاويه مصمم شد كه براي يزيد از مردم بيعت بگيرد و او را وليعهد خويش قرار دهد لذا به تمام فرمانداران ممالك اسلامي نامه نوشت و از جمله به سعيد بن عاص اموي والي مدينه نوشت از تمام مهاجر و انصار و اولاد ايشان كه موجودند براي يزيد بيعت بگير و در اين كار خشونت به خرج ده و تسامح و كوتاهي روا مدار و سختگيري كن لكن به اين چند نفر فشار مياور و بخودشان واگذار: عبداللَّه بن عمر، عبداللَّه بن زبير، عبدالرحمن بن ابي بكر، حسين بن علي.

نامه ي معاويه كه به دست سعيد بن عاص رسيد مردم مدينه را دعوت به بيعت با يزيد كرد همه امتناع كردند و گفتند هرگاه اين چند تن حاضر به بيعت شدند ما هم حاضريم والّا فلا، سعيد به معاويه نامه نوشت كه همه ي اهل مدينه تابع اين چند نفرند و تا اينها بيعت نكنند ممكن نيست از اهل مدينه بيعت گرفت ولو هر قدر خشونت و تندي


به خرج داد. معاويه در جواب نوشت مانعي ندارد مزاحمت كسي را فراهم نساز تا فكري نمايم و در همان سال عزم حج بيت اللَّه كرد و به مدينه آمد و جمعيت زيادي از مردم شام را همراه خود آورد، در مدينه موقع ديدار و ملاقات از اين چند تن اظهار ناخشنودي كرد و آنها را مورد عتاب و خطاب قرار داد و «لا مرحبا و لا اهلا» گفت، ايشان چون اين بي احترامي را ديدند از مدينه به قصد عمره ي مفرده به مكه رفتند ولي معاويه در مدينه ماند تا موسم حج و در آن ايام هدايائي فرستاد و بخشش هاي فراواني نمود، تا شايد مردم مدينه را به عطاياي خود نرم نموده و حاضر نمايد.

بعدا به خانه ي خدا رفت و در وقت ورود كه مردم به ديدار او مي رفتند با عبداللَّه عمر و عبداللَّه زبير و عبدالرحمن و حضرت سيدالشهداء ملاقات كرد ولي بسيار احترام گزارد و دلجويي كرد و هر يك را مطابق شخصيت خود نام برد و دستور داد براي همه مركب سواري آوردند و حسين بن علي را سيد شباب مسلمين خواند، عبداللَّه زبير را ابن عم رسول خدا نام برد، عبدالرحمن را سيد و آقاي قريش خواند و هكذا بالأخره آنچه شايسته بود در مقابل انظار از ايشان احترام كرد و بعد مناسك حج بجاي آورد و بعد از انجام حج فرستاد و آنها را احضار نمود، همه به حضرت سيدالشهداء گفتند: شما با معاويه صحبت كن حضرت حاضر نشد، به عبداللَّه زبير پيشنهاد كردند و او قبول نموده، بر معاويه وارد شد. معاويه شرائط احترام بجاي آورد و گفت: خود ديديد كه من با شما چقدر مهربانم و شما رحم منيد و من با شما نظر لطف و عنايت دارم اكنون يزيد برادر و پسر عم شما است و من فقط مي خواهم كه اسم خلافت روي او باشد و الّا كارها همه به دست شما است و امر و نهي همه به عهده ي شما خواهد بود. همه ساكت شدند و چيزي نگفتند معاويه گفت: جواب دهيد، باز كسي حرف نزد بار سوم معاويه كلام خود را تكرار كرد و رو به ابن زبير نموده گفت تو سخن بگو عبداللَّه زبير، گفت اي معاويه يكي از سه كار را مي تواني انجام دهي: يا اينكه همان طوريكه گويند رسول خدا كسي را تعيين نكرد و از دنيا رفت تو هم همان كار را بكن مردم خود براي خود خليفه تعين مي كنند، يا اينكه مانند ابوبكر كسي را كه از بستگان تو نباشد و لياقت اين كار را داشته باشد خليفه قرار ده و يا مانند عمر به شوري واگذار.

معاويه گفت آيا غير از اين سه راه راهي ديگر هست؟ گفت نه، معاويه رو كرد به


ديگران و گفت نظر شما چيست؟ همه گفتند همانكه عبداللَّه زبير پيشنهاد كرد، معاويه گفت بسيار خوب فردا من هم صحبتي خواهم نمود و در ميان كلام من كسي حق اعتراض ندارد و اگر راست گفتم راستي آن به خودم برمي گردد و اگر دروغ گفتم پاپيچ خودم خواهد گشت و هر كه مخالفت كند كشته خواهد شد. بعد در مجتمع عمومي كه عموم كساني كه از تمام ممالك اسلام به حج آمده بودند حضور داشتند اين چند تن را احضار كرد و بالاي سر هر يك از ايشان دو تن مأمور مسلح گذارد و بر منبر رفت و اهل شام اطرافش را گرفتند خطبه اي خواند و گفت:

من نظر كردم ديدم مردم حرفهاي بي اساس زياد مي زنند و مي گويند كه حسين ابن علي و عبدالرحمن بن ابي بكر و عبداللَّه زبير و عبداللَّه عمر با يزيد بيعت نكرده اند و اكنون اينها هستند كه بهترين و آقاترين مسلمين اند كه هيچ كار بدون وجود اينان محكم و پايدار نيست و بدون مشورت اينان كاري انجام نشود و من خود اينان را بدين امر خواندم همگي را مطيع و منقاد ديدم و همه با يزيد بيعت كردند و هيچگونه اظهار مخالفتي نديدم. [6] .

راوي گويد: در اينجا چنانكه قبلاً سپرده بود اهل شام فرياد زدند كه امر اين چند تن آنقدر مهم نيست! اگر مخالفند دستور ده تا گردنشان را بزنيم. معاويه گفت يا للعجب چقدر مردم با قريش بد شدند و هيچ چيز از ريختن خون آنها نزد مردم شيرين تر نيست! ساكت شويد و ديگر اين حرف را تكرار نكنيد! و از منبر فرود آمد و كارگزارانش شروع كردند به بيعت گرفتن از مردم و معاويه سوار شد و از مكه بيرون آمد.

پس از خروج معاويه مردم ريختند اطراف حسين بن علي و ديگران، اعتراضات شروع شد. مي گفتند شما كه مي گفتيد ما بيعت نخواهيم كرد، پس چطور راضي شديد؟ هرچه مي گفتند ما بيعت نكرديم و معاويه دروغ گفت و شما را فريب داد، مي گفتند شما دروغ مي گوييد، اگر چنين است چرا علني در همان جلسه مخالفت نكرديد و هرچه جواب مي دادند كه در اين صورت كشته مي شديم، فايده اي نداشت».


اين موضوع را ابن عبدالبر اندلسي در عقدالفريد ج 2 ص 248 و ابن قتيبه در الامامة السياسة ج 1 ص 138، در ذيل امالي قالي ص 177 ذكر نموده اند و يعقوبي مورخ، گفتار عبادله را در وقت پيشنهاد بيعت كه از طرف سعيد بن عاص اموي والي مدينه به آنها شد نقل كرده گويد: وقتي سعيد بن عاص پيشنهاد بيعت يزيد را به آنها نمود رسماً مخالفت كردند و گفتند: «نبايع من يلعب بالقرود و الكلاب و يشرب الخمر و يظهر الفسوق ما حجتنا عنداللَّه» مي گوئي ما با كسي كه ميمون باز و سگ باز و شراب خوار و فاسق بلكه متجاهر به فسق است بيعت كنيم و دست همكاري و امضاي رفتار او را بدهيم؟ بگو آنگاه چه حجتي نزد خدا خواهيم داشت؟

ابن جوزي گويد: جماعتي از مدينه به شام رفتند تا رفتار و كردار يزيد را ببينند. چون بازگشتند گفتند: «قدمنا من عند رجل ليس له دين، يشرب الخمر و يعزف بالطنابير و يلعب بالكلاب» از نزد مردي آمده ايم كه ابداً دين ندارد و شراب مي خورد و ساز مي نوازد و سگ باز است. عبداللَّه پسر حنظله ي غسيل الملائكه مي گفت: «ان رجلا ينكح الامهات و البنات و الاخوات و يشرب الخمر و يدع الصلاة» يزيد مردي است كه از مادر و دختر و خواهر خود نمي گذرد و شراب مي خورد و نماز نمي خواند.

مسعودي در مروج الذهب گويد اصلاً يزيد معروف شده بود به «السكران الخمير» يعني دائم الخمر. در اين صورت وظيفه ي همه ي مسلمانان بود كه حاضر به بيعت با او نباشند زيرا بيعت يعني امضاء همه ي كارهاي او، يعني پيمان تشريك مساعي در تمام رفتار و كردار او. و اسلام جايز نمي داند كه مسلمين دست خود را زير بغل بگذارند و گردن كج كنند و هركس با آنها هر كار كرد صبر كنند و تن دردهند ولو اسلام از بين برود و قرآن پايمال شود و دين خدا ملعبه ي اين و آن گردد و سكوت در اين مقام مانند سكوتي است كه سيد مرتضي داعي رازي در تبصرة العوام از آن مردك صوفي نقل نموده است [7] ، حضرت امام حسين عليه السلام سكوت را در چنين مواردي حرام مي داند، و در حديثي كه در بين راه كوفه براي لشكر «حر» از جدش پيغمبر اكرم صلي اللَّه عليه و آله نقل كرد، اين جمله بود كه: هركس اين قبيل امور را ببيند و اظهار مخالفت نكند و


سكوت نمايد «كان حقاً علي اللَّه ان يدخله مدخله» بر خداوند است كه او را با آن ظالم و ستمگر يكجا برد و يك نوع عذاب نمايد. [8] .

لذا حضرت سيدالشهداء عليه السلام در سالهاي آخر عمر معاويه از تمام كساني كه رسول خدا را ديده بودند و افتخار صحابگي آن حضرت را داشتند و نيز اولاد آنها در هر بلدي از بلاد اسلامي بودند دعوت كرد و براي همه نامه نوشت و همگي از صحابه و تابعين تا حدود هزار نفر در مني حاضر شدند و براي آنها سخنراني نموده گفت شما مي بينيد اين مرد قلدر با ما و شيعيان ما چه مي كند، شما آنچه در اين مجلس گفتگو مي شود در شهر خود براي هموطنان خود شرح دهيد و شروع كرد مناقب و فضائل پدرش اميرالمؤمنين را يكي يكي گوشزد نمود و در امر به معروف و نهي از منكر ترغيب و تحريص كرد، خطبه اي را كه در تحف العقول است چنانكه از فقرات خطابات آن پيداست در مجمع آنها خوانده شده و زمينه انقلاب را امام از همانجا پي ريزي كرده. اكنون براي نمونه بعضي از فقرات آن خطبه ذكر مي شود تا مطلب روشن شود.

امام بعد از اينكه آيات الهي را درباره ي وجوب امر به معروف و نهي از منكر گوشزد نمود فرمود: [9] «ثم انتم ايتها العصابة عصابة بالعلم مشهورة و بالخير مذكوره، و بالنصيحة معروفة، و باللَّه في انفس الناس مهابة، يهابكم الشريف، و يكرمكم الضعيف، و يؤثركم من لا فضل لكم عليه و لايد لكم عنده- تا آنجا كه فرمود- لقد خشيت عليكم و أيها المتمنون علي اللَّه ان تحل بكم نقمة من نقماته، لانكم بلغتم من كرامة اللَّه منزلة فضلتم بها، و من يعرف باللَّه لا تكرمون و انتم باللَّه في عباده تكرمون، و قد ترون عهود اللَّه منقوضة فلا تفزعون، و انتم لبعض ذمم آبائكم تفزعون، و ذمة رسول اللَّه صلي اللَّه عليه


و آله و سلم محقورة، والعمي والبكم والزمني في المدائن مهملة لا ترحمون، و لا في منزلتكم تعملون و لا من عمل فيها تعينون، و بالادهان والمصانعة عند الظلمة تأمنون كل ذلك مما امركم اللَّه به من النهي و التناهي و انتم عنه غافلون، و انتم اعظم الناس مصيبة لما غلبتم عليه من منازل العلماء لو كنتم تشعرون».

يعني اي مردمان نيرومند شما جمعيتي هستيد معروف به دانش و خوبي و خيرخواهي و بواسطه ي خدا در دل ديگران مهابتي پيدا نموده ايد، شرافتمند از شما حساب مي برد و ناتوان شما را گرامي مي دارد و آنانكه با شما هم درجه و همپايه اند و بر آنها حق نعمتي نداريد شما را بر خود مقدم مي دارند- تا آنجا كه فرمود- من بر شما مي ترسم كه مبادا نقمتي و گرفتاري بر شما فرود آيد. زيرا شما به يك مقامي از بزرگي رسيده ايد كه ديگران دارا نيستند و بر ديگر مردم برتري داريد، افراد خوب را احترام نمي كنند و شما به خاطر خدا در ميان مردم ارجمند هستيد. و به چشم خود مي بينيد كه پيمانهاي الهي را مي شكنند و با قوانينش مخالفت مي كنند و هراس نمي نمائيد، با آنكه از نقض عهد پدرتان ناراحت مي شويد و به هراس مي افتيد پيمانهاي رسول خدا شكسته يا خوار و بي مقدار گشته و شما اهميت نمي دهيد، كورها و لال ها و زمين گيرها در همه ي بلاد بدون سرپرست هستند بر آنها ترحم نمي شود و شما در خور مسئوليت خويش و در حد توانائي خود كار نمي كنيد و نسبت به كسي هم كه وظيفه ي خود را در اين مورد انجام مي دهد اعتنا نداريد و خضوع نمي نمائيد و به مسامحه و سازش با ظالمان و همكاري با آنان خود را آسوده مي داريد، همه ي اينها از جهت آنست كه خداوند فرمان جلوگيري از منكرات و بازداشتن مردم را از آنها داده و شما از آن غافليد زيرا در حفظ مقام بلند دانشمندان خود مغلوب شديد و نتوانستيد مقام و موقعيت آنها را حفظ كنيد و ديگران را بر آن مقام چيره نموديد و اي كاش مي دانستيد يا كوشش داشتيد.

بعد فرمود: «ذلك بأن مجاري الأمور و الأحكام علي ايدي العلماء باللَّه الامناء علي حلاله و حرامه، فانتم المسلوبون تلك المنزلة و ما سلبتم ذلك الا بتفرقكم عن الحق و اختلافكم في السنة بعد البينتة الواضحة و لو صبرتم علي الاذي و تحملتم المؤونة في ذات اللَّه كانت امور اللَّه عليكم ترد و عنكم تصدر و اليكم ترجع و لكنكم مكنتم الظلمة


من منزلتكم، و استسلمتم امور اللَّه في ايديهم، يعملون بالشبهات و يسيرون في الشهوات، سلطهم علي ذلك فراركم من الموت و اعجابكم بالحياة التي هي مفارقتكم، فاسلمتم الضعفاء في ايديهم، فمن بين مستعبد مقهور و بين مستضعف علي معيشته مغلوب، يتقلبون في الملك بآرائهم و يستشعرون الخزي بأهوائهم، اقتداء بالأشرار و جرأة علي الجبار، في كل بلد منهم علي منبره خطيب يصقع، فالأرض لهم شاغرة و أيديهم فيها مبسوطة، والناس لهم خول، لا يدفعون يد لامس، فمن بين جبار عنيد و ذي سطوة علي الضعفة شديد، مطاع لا يعرف المبدء و المعيد، فيا عجبا و مالي لا اعجب و الأرض من غاش غشوم و متصدق ظلوم و عامل علي المومنين بهم غير رحيم، فاللَّه الحاكم فيما فيه تنازعنا و القاضي بحكمه فيما شجر بيننا- الحديث».

زمام امور بايد به دست آنها باشد كه عالم به احكام خدا و حلال و حرامند و شمائيد كه داراي اين مقام بوديد و از دستتان گرفتند و نگرفتند مگر براي تفرق شما از حق و اختلاف شما در سنت پيغمبر صلي اللَّه عليه و آله و سلم با وجود دليل روشن و اگر چنانچه شكيبا بوديد و پافشاري و استواري داشتيد و در راه خدا تحمل مي نموديد زمام امور به شما برمي گرديد و در دست شما امور اجرا مي شد ولي شما خودتان ظلمه را در مقام خود جاي داديد و امر حكومت خدا را به آنها واگذاشتيد تا با شبهه كار كنند و در شهوت و دلخواه خود پيشروند، آنان را بر اين مقام مسلط نكرد مگر گريز شما از مرگ و دلخوش بودن شما بدين زندگي چند روز دنيا ناتوانان را زيردست آنها كرديد تا برخي را برده و مقهور كنند و برخي را براي لقمه ناني بيچاره نمايند، مملكت اسلامي را براي خود زير و رو كنند و رسوائي و هوسراني را براي خود هموار و صاف سازند، از اشرار پيروي مي كنند و بر خداوند جبار دليري مي نمايند، در هر شهري از شهرها گوينده اي از جانب خود بر منبر مي كنند و همه ي كشورهاي اسلامي زير پاي آنهاست و دستشان در همه جا باز است و مردم برده ي آنها و در اختيار آنهايند و هر دستي بر سر آنها فروكوبد دفاع نتوانند. دسته اي زورگو و معاند بر هر ناتوان و ضعيف فشار آوردند و برخي فرمانروا كه به خدا و روز قيامت عقيده ندارند، شگفتا از اين وضع و چرا در شگفت نباشم كه زمين در تصرف مردي دغل و ستمكار است، و يا باج گيري نابكار و يا حاكمي كه بر مؤمنان مهربان نيست و ترحمي ندارد و خدا حاكم


باشد در آنچه ما در كشمش آنيم و او به حكم خود در بين ما داوري نمايد- تا آخر حديث.

از آنچه ذكر شد فهميده مي شود كه قبل از قضاياي پيشنهاد بيعت با يزيد آن حضرت خيال انقلاب و ثوره داشته و منتظر مرگ معاويه بوده و فرصت مي جسته و لذا بايد ابتدا قيام را از همان دعوت عمومي صحابه يا اولاد آنان و تابعين در مني دانست و با توجه به وضع آن روز مسلمين بيدار كردن مردم و توجه دادن آنان به حق كار آساني نبود و با نوشتن و سخنراني كردن و پيغام فرستادن محال بود بتوان كاري از پيش برد.

امام عليه السلام خواست انقلابي ايجاد كند كه در تمام بلاد اسلامي مردم متوجه شوند كه با سر كار بودن يزيد اسلام از بين خواهد رفت و اثري از آن باقي نخواهد ماند، مردمي را كه بيش از بيست سال پدرانشان معاويه را صحابي بزرگوار رسول خدا مي پنداشتند و يا لااقل در بطلان و نفاق او شك و ترديد داشتند با حرف و پيغام و خطبه نمي توان بيدار كرد و حكومت صحيح اسلامي را به آنها فهماند، به علاوه كه مبلغين معاويه در هر شهر و ديار مشغول تبليغات و منحرف نمودن مردم از صراط حق بودند، و امثال حجر بن عدي و رشيد هجري و يارانش و عمر بن حمق خزاعي كشته مي شوند و كسي جرأت سخن گفتن ندارد بلكه عموما آنها را مجرم مي شناسند، ناچار بايد حركتي دفعي و ناگهاني به تمام كشورهاي اسلامي داده شود و انقلاب و ثوره اي شود كه اثرش همه ي بلاد را فراگيرد و دنباله ي آن براي ساليان دراز خاموش نشود و از بين نرود تا بلكه كار اصلاح شود و نيت بني اميه عموماً و آل ابي سفيان خصوصاً كه همواره مي خواستند اسم پيغمبر اسلام از دهان ها بيفتد و كسي ديگر اسلام حقيقي را نشناسد آشكار شود و مردم آنها را بشناسند و به مخالفين آنها بپيوندند و مبارزه شروع شود تا ناچار از كار بركنار شوند. اين بود كه امام عليه السلام به عنوان امر به معروف و نهي از منكر قيام كرد و خود در همان وصيتنامه كه موقع خروج از مدينه نوشت و به دست محمد بن حنفيه داد پس از اقرار به وحدانيت خدا و رسالت جدش محمد بن عبداللَّه و قيامت و بهشت و جهنم، نوشت «اني لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسداً و لا ظالما و انما خرجت لطلب الا صلاح في امة جدي صلي اللَّه عليه و آله و سلم اريد أن آمر بالمعروف و أنهي عن المنكر و اسير بسيرة جدي و أبي» يعني من از روي ستيز و


سركشي و طغيان يا پيروي هواي نفس و شيطان بيرون نيامدم و منظورم اين نيست كه در زمين فساد كنم يا به كسي ستم نمايم فقط منظورم اصلاح امر امت اسلامي و جلوگيري از فساد است و آنكه بسيره جد و پدرم رفتار نمايم و در اوقاتي كه خيال حركت داشت شبها سر قبر جدش صلي اللَّه عليه و آله و سلم مي رفت اين جمله را مي گفت «اللَّهم اني احب المعروف و انكر المنكر» خدايا من كار نيك را دوست دارم و كار زشت را دشمن دارم.

امام عليه السلام قيام كرد با علم به اينكه كشته مي شود و زن و فرزندش اسير مي شوند، اما اسلام و احكامش باقي مي ماند و قدرتهاي مخالف كوبيده مي شود، و همين يزيد كه پدرش برخلاف خلفاي پيشين او را در حال حيات خويش وليعهد قرار داده و بر گردن مسلمين سوار كرده نمي تواند اين كار را تكرار كند و معاوية بن يزيد ديگر روي كار نخواهد آمد و نقشه ي معاويه نقش بر آب مي شود و مردم با كمك خود دستگاه همه از خواب بيدار مي شوند و اسلام حقيقي را با اسلام ساختگي فرق مي نهد و بني اميه رسوا مي شوند و كشته ي او هم همواره كاخهاي ستمگري را تهديد خواهد كرد.

ممكن است كه اينجا اعتراض كنند و بگويند كه خداوند مي فرمايد: «و لا تلقوا بايديكم الي التهلكة» خود را بدست خويش در مهلكه ميندازيد. و امر به معروف و نهي از منكر خود شرايطي دارد.

گوئيم شرايط امر به معروف و نهي از منكر را امام بهتر از ديگران مي داند و فعل او خود براي همه حجت است و اما اينكه القاء نفس در تهلكه جايز نيست صحيح است اما قيام و نهضت اباعبداللَّه عليه السلام القاء نفس در تهلكه نبود زيرا اگر كسي كشته شدن در راه خدا را القاء نفس در تهلكه بداند بايد اغلب غزوات پيغمبر اكرم صلي اللَّه عليه و آله و سلم را به همين حساب بگذارد و نيز وجوب مقابله ي بيست تن از افراد نطامي- در جنگهاي اوليه ي اسلام كه هنوز مسلمين قدرتي نداشتند- در مقابل دويست نفر را بايد القاء در تهلكه بداند و اين به اجماع مسلمين صحيح نيست.

و آيه معنايش اين نيست كه در راه خدا جهاد نكنيد كه چنانچه كشته شديد خود را بدست خويش در مهلكه انداخته ايد. آيه در موردي نازل شد كه مسلمين در هنگام


اقدام به دفاع مأمور بودند كه هركس بقدر وسع خويش ساز و برگ و زاد و راحله بياورد و اثاث آن آماده سازد، تا اسباب جنگ از اسلحه و آذوقه فراهم شود و ظاهراً بعضي در اين امر تعلل مي كردند و حاضر نمي شدند كه آنچه لازم است از مال انفاق كنند آيه آمد كه «انفقوا في سبيل اللَّه و لا تلقوا بايديكم الي التهلكة» در راه خدا انفاق كنيد و خود را (در اثر تسامح و يا بخل و ضنت در مقام انفاق) در مهلكه ميندازيد.

دليل بر اين مطلب روايت حذيفة بن اليمان است كه خود از اصحاب بزرگوار پيغمبر اكرم است مي فرمايد: «نزلت في النفقة» و اين روايت را ابن ابي حاتم و بخاري از حذيفه و اعمش؛ و سيوطي از ابن عباس و مجاهد و عكرمه و سعيد حبيبر و عطاء و ضحاك و حسن بصري و قتاده و سدي و مقاتل بن حيان كه همگي از صحابه يا تابعين مي باشند نقل نموده است.

در روايت ديگر اسلم بن يزيد ابوعمران گويد در فتح قسطنطنيه مردي از لشكر ما بر صفوف دشمن حمله برد تا اينكه صفها را شكافت و جمعيتي از ما فرياد كردند كه اين مرد خود را به مهلكه انداخت، ابوايوب انصاري با ما بود گفت ما عالمتريم به معني اين آيه و شما آن را تأويل مي كنيد، اين آيه درباره ي ما نازل شد كه انصاريم و افتخار پذيرائي و مصاحبت پيغمبر را داشتيم چون اسلام رونق گرفت ما در ياري پيغمبر تسامح كرديم و پيش خود گفتيم كه اكنون اسلام رواج پيدا كرد و عزيز شد ديگر به زن و فرزند خود برسيم و در نصرت پيغمبر تعلل كرديم آيه آمد كه «انفقوا في سبيل اللَّه و لا تلقوا بايديكم الي التهلكة، فكانت التهلكة في الاقامة في الأهل والمال و ترك الجهاد». پس القاء در تهلكه ترك جهاد است نه جهاد.

اين روايت را ابوداود سجستاني و ترمذي و نسائي و عبد بن حميد و ابن ابي حاتم و ابن جرير طبري و ابن مردويه و ابويعلي و ابن حبان در صحيح و حاكم نيشابوري در مستدرك همگي از حديث يزيد بن ابي حبيب از اسلم نقل نموده اند و ترمذي گويد اين حديث حسن و صحيح است.

باز در روايت ديگر از ابي اسحاق سبيعي نقل است كه گويد مردي به براء بن عازب گفت اگر من تنها در هنگام نبرد به دشمن بتازم و كشته شوم «القيت بيدي الي التهلكة» آيا بدست خويش خود را به مهلكه انداخته ام؟ براء گفت نه زيرا خداوند به


رسولش مي فرمايد: «فقاتل في سبيل اللَّه لا تكلف الا نفسك» در راه خدا مبارزه كن و مكلف نيستي مگر نفس خود را، بعد براء گفت: «انما هذه في النفقة» اين در مقام انفاق در مورد جنگ است. و اين روايت را ابن مردويه و حاكم نيشابوري در مستدرك نقل كرده اند و حاكم گويد: صحيح علي شرط الشيخين.

و نظير اين قول هم در تفسير برهان از تفسير عياشي از حذيفة بن اليمان نقل شده است. و سيد بن طاووس در اول كتاب لهوف نيز آيه را باستناد همين روايات همينطور معني نموده است.

و به علاوه آيه ي تهلكه در سياق آيات جهاد دفاعي است و هر كس مراجعه كند خواهد دانست كه مورد آيه در چه مقام است.

و اساساً در قاموس شرع مقدس اسلام كشته شدن در راه خدا به معني هلاك نيامده و درباره ي شهداء اسلام قرآن چنين مي فرمايد: «و لا تحسبن الذين قتلوا في سبيل اللَّه امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون».

اميرالمؤمنين در يكي از خطبه هاي نهج البلاغه كه در وقعه ي صفين بر اصحاب خود خوانده است در ضمن كلام مي فرمايد: «فالموت في حياتكم مقهورين والحياة في موتكم قاهرين» مرگ و هلاكت شما در مقهوريت شما است و حيات و زندگي شما در موت شما است هنگامي كه غالب باشيد. آن زندگي كه انسان را تسليم هر بي سر و پا كند از هزار بار مردن و هلاكت سخت تر و بدتر است.

ولي امام حاضر نيست كه بطور ساده مثل پدر و برادرش عليهماالسلام شهيد شود زيرا در آن قسم كشته شدن اين همه آثار نبود و شايد ابداً كسي متوجه نمي شد و به كلي خون امام عليه السلام هدر مي رفت و آب هم از آب تكان نمي خورد.

اما آنان كه پنداشته اند كه امام عليه السلام به عاقبت كار و مال خويش عالم نبود سخت در اشتباه اند زيرا قطع نظر از رواياتي كه وارد شده كه «اي امام لا يعلم ما يصيبه و الي ما يصير فليس ذلك بحجة» و «انهم يعلمون متي يموتون و كان باختيار منهم» هر امامي كه نداند چه بدو مي رسد و كارش به كجا مي انجامد او حجت خدا نخواهد بود و نيز آنان مي دانند كي و كجا از دنيا مي روند و به اختيار ايشان عليهم السلام است. قطع نظر از اينها اساساً مسئله شهادت حضرت سيدالشهداء در خانواده ي بني هاشم به


خصوص خانه ي اميرالمؤمنين مشهور بود، و ام سلمه و ام ايمن و غير ايشان همه از پيغمبر شنيده بودند كه حسين عليه السلام در كربلا كشته مي شود.

به علاوه، از خطبه اي كه در حرم و خانه ي خدا آن شبي كه فرداي آن خيال حركت داشت خواند كه «خط الموت علي ولد آدم» به خوبي معلوم است كه امام عليه السلام مي دانسته كه كشته خواهد شد و الّا نمي فرمود: «كأني بأوصالي تتقطعها عسلان الفلوات بين النواويس و كربلاء» و همچنين گفتارش در موارد كثيره ي ديگر كه همه دلالت صريح دارد بر اينكه مثل آفتاب قضيه بر امام روشن بوده است و انكار اين معني جز مكابره چيز ديگري نخواهد بود.

محمد بن حسن بن فروخ صفار در اوائل بصائر الدرجات و همچنين كليني در كتاب كافي نقل نموده اند كه در ثعلبيه مردي از اهل كوفه خدمت امام رسيد (و ظاهراً حضرت را از رفتن به كوفه منع مي كرده و از كشته شدن بيم مي داده) حضرت به او فرمود: «اما واللَّه لقيتك بالمدينة لأريتك اثر جبرئيل في دارنا و نزوله بالوحي علي جدي، يا اخا اهل الكوفة! من عندنا مستقي العلم، افعلموا و جهلنا هذا مما لا يكون».

اگر در مدينه تو را مي ديدم اثر جبرئيل را در سراي خود وقت نزول وحي بر جدمان به تو مي نمودم، اي برادر كوفي آيا سرچشمه ي علم مردم از پيش ماست و آنها مي دانند و ما ندانيم چنين چيزي نخواهد شد و نيز خود آن حضرت در وقت خروج از مدينه فرمود: «من لحق بي استشهد و من تخلف لن يبلغ الفتح».

و چنانچه كسي بگويد كه از سيد مرتضي رحمه اللَّه نقل شده است كه فرموده امام حسين نمي دانست او را خواهند كشت، گوئيم: از امام باقر و حضرت صادق عليهماالسلام هم نقل است كه مي دانسته او را خواهند كشت. و اگر اشكال كنند كه اكنون كه مي دانست كشته مي شود چرا زن و فرزند خود را همراه خود آورد و آنها را بدست اسيري سپرد؟ جوابش همانست كه سابقاً گفتيم. نظرش اين نبود كه خود و يارانش را به كشتن دهد، نظر قيام براي توجه دادن مردم بود به فساد بني اميه و اينكه حكومت آنها حكومت اسلامي نيست و آنها نظرشان محو و نابودي اسلام به خصوص اسم محمد بن عبداللَّه مي بود، لذا از روي نقشه ي صحيحي اقدام به كار نمود و به مردم دنيا ثابت كرد كه اينها حاضر نيستند احدي از بني هاشم زنده بماند حتي طفل


شيرخوار را هم هدف تير خواهند كرد و با اهل بيت پيغمبر نوعي رفتار مي كنند كه با اسراي مشركين ترك و ديلم هم آنطور سخت رفتار نكرده اند و نظرشان جز نابودي اسلام و آثار نبوت و رياست و حكومت چيز ديگري نيست.

سابقاً عرض كردم كه مردم درست بني اميه را نمي شناختند و اغلب در اشتباه بودند و آنها را به نظر احترام مي نگريستند. معاويه اي كه بيشتر عمر خود را در كفر و شرك گذرانده بود و در فتح مكه ناچار باظهار ايمان شده بود او را عديل عمار ياسر و ذوالشهادتين و ابن تيهان بلكه علي بن ابي طالب مي دانستند، اين ربيع بن خثيم است كه در وقعه ي صفين نزد اميرالمؤمنين مي آيد و مي گويد: «يا اميرالمؤمنين انا شككنا في هذا القتال علي معرفتنا بفضلك» با اينكه ما مقام و مرتبه ي تو را مي شناسيم باز در اين جنگ شك داريم كه آيا حق است يا باطل، با وجود اينكه ربيع بن خثيم خود يكي از معاريف و از شخصيت هاي بزرگ تابعين است و يكي از زهاذ ثمانيه شمرده شده. از اين افراد زياد بودند كه ديگران بدانها در حوادث و فتنه ها نظر داشتند و اقتدا مي نمودند، افكار عمومي به كلي منحرف شده بود به خصوص اهل شام و آن قسمتي كه از اول تحت نفوذ معاويه بود.

نصر بن مزاحم نقل كرده گويد هاشم مرقال با گروهي از قراء كوفه مشغول نبرد با دشمن بودند كه جواني غساني به ميدان آمد و رجز مي خواند و علي عليه السلام را لعن مي كرد و اصراري هم به خرج مي داد در لعن و شتم اميرالمؤمنين، هاشم مرقال گفت اي جوان آخر هر كلامي را روزگاري در پي است كه به حسابش خواهند رسيد، از خدايي كه بازگشت تو بسوي اوست بترس، كه تو را از اين موقف خواهد پرسيد و از آنچه اراده كرده اي سؤال خواهد نمود، جوان برگشت گفت من با شما مي جنگم «لأن صاحبكم لا يصلي كما ذكر لي و أنكم لا تصلون» براي آنكه چنانكه به من گفته اند امير شما نماز نمي خواند و شما هم نماز نمي خوانيد. هاشم آن جوان را نصيحت نمود و امري را كه بر وي مشتبه ساخته بودند براي وي روشن كرد و آن جوان برگشت [10] .

مقصود اين است كه در بيست و چند سال قبل از تاريخ قيام حسين بن علي عليهماالسلام مردم شام با آن همه مناقب و فضائلي كه در شأن اميرالمؤمنين از پيغمبر


نقل شده بود باز علي را نمي شناختند تا چه رسد به اينكه بيست سال معاويه براي وارونه نشان دادن حقايق اسلامي تبليغ كرده و در تمام بلاد اسلامي مأمورين او دستوراتش را عملي مي نمودند و به كلي اساس بهم خورده بود، معروفها منكر شده و منكرها معروف گشته بود و با حكومت يزيد بن معاويه ديگر آثار اسلام محوشدني بود چنانكه خود امام عليه السلام تشخيص داده بود و خود آن حضرت فرمود: «اذا بليت الامة براع مثل يزيد فعلي الاسلام السلام» اگر امت اسلامي به سرپرستي و زمامداري مانند يزيد گرفتار شوند بايد فاتحه ي اسلام را گزارد و آن را وداع نمود.

آنان كه گويند چون امام را كوفيان دعوت كردند و خود خائف بود كه مبادا در مكه خونش ريخته شود و حرمت حرم از بين رود لذا دعوت كوفيان را پذيرفت و از آنجا شروع به قيام نمود و الّا اگر كوفيان دعوت نكرده بودند شايد اقدام به اين عمل نمي نمود، يعني كار او قيام و نهضت نبود و هر جا كه ناچار مي شد تصميم به كاري مي گرفت.

در جواب گوئيم پس چرا خبر شهادت مسلم را كه شنيد و يقين كرد كه كوفيان وفادار نيستند و اميد به ياري آنها نيست از همانجا برنگشت و در بيابان متواري نشد هنوز كه به لشكر حر نرسيده بود، بلكه بعد از برخورد با لشكر حر هم مي توانست برگردد و هم قدرت داشت كه بجنگد و چرا آن خطابه ي آتشين عجيب كه طبري و ديگران نقل نموده اند خواند كه «من رأي سلطانا جائرا مستحلا لحرم اللَّه، ناكثا لعهد اللَّه» تا آخر؟.

اگر تنها اجابت دعوت بود پس چرا از مكه به رؤساي اخماس بصره؛ يزيد بن مسعود نهشلي و مالك بن مسمع و احنف بن قيس و منذر بن جارود و مسعود بن عمرو نامه مي نويسد و از آنها طلب ياري مي كند؟

معلوم مي شود خيال انقلاب و ثوره داشت و مي خواست كاري كند كه صدايش همه ي اقطار اسلامي آنروز را بگيرد و خود دشمن غالب كه مغرور غلبه خويش گشته بدست خود و به قدرت خويش اهل بيت پيغمبر را به شهرها و ديارها بكشند و از نزديك مردم آنان را ببينند و بدانند كه بني اميه معتقد به خدا و پيغمبر نيستند و نداي مظلوميتش در همه جا طنين اندازد تا ريشه بني اميه كنده شود و الّا مردمي كه متجاوز


از بيست سال لعن و سب علي عليه السلام را در منبرها شنيده اند كجا مي دانند حق كيست و باطل كيست؟! شامي كه شايد ابداً اسمي از حسنين عليهما السلام به افتخار نشنيده و شايد يكي از هزار افتخارات بني هاشم را نمي داند چطور مي شود حق را بدو رسانيد و او را بيدار كرد جز اينكه علي بن الحسين عليهما السلام در مركز خلافت يزيد از همان منبري كه همه اش تبليغ بر عليه علي بن ابي طالب عليهما السلام و ساير بني هاشم شده بالا رود و افتخارات علي بن ابي طالب و ساير بني هاشم را به مردم شام بگويد و يزيد و معاويه را رسوا كند و اهل شام را بر يزيد بشوراند. تا قصه ي كشته شدن پدر و برادران او را در كربلا اهل شام ساليان دراز گفتگوي هر مجلس و محفل نمايند و آثار شوم تبليغات معاويه به كلي محو و نابود شود و دشمن با هر مقدار سلطه و قدرتي كه دارد نتواند امر را وارو نشان دهد.

اميرالمؤمنين عليه السلام در محراب كشته شد اهل شام تعجب مي كردند كه مگر علي نماز مي خوانده كه به مسجد آمده و در محراب او را كشته اند.

ممكن است كسي اشكال كند و بگويد چنانچه خيال نهضت داشت پس چرا روز عاشورا گفت: «دعوني انصرف عنكم الي مأمني من الأرض؟» گوئيم راست است چنين كلامي را از آن حضرت طبري به لفظ ديگر روايت مي كند اما اين دليل نيست بر اينكه امام فرمود من برمي گردم و دست از كار خويش مي كشم و ديگر امر به معروف و نهي از منكر نمي كنم، ابداً چنين دلالتي ندارد، البته كوفيان دعوت كرده بودند و اكنون از دعوت خود برگشتند فرمود: حال كه از گفتار خود و نامه هاي خود پشيمان شده ايد مانعي ندارد برمي گردم اما نه اينكه دست از قيام خود مي كشم.

و اما اينكه چرا از اين و آن تقاضاي ياري مي كرد علتش اين است كه كساني را كه دعوت كرد عموماً عراقي و از آنهائي هستند كه در شهر و ديار خود موقعيتي داشتند و چه آنهائي كه حاضر شدند ياريش كنند مثل زهير بن قين و ضحاك و غيره و چه آنهائي كه حاضر نشدند همه در دامن زدن آتش اين انقلاب بعدها مؤثر بودند، اين ضحاك مشرقي است [11] كه تمام قضاياي عاشورا را به چشم خويش ديده و بعد در كوفه همه ي آنچه به چشم خويش ديده شب و روز براي اين و آن گفته و بسياري از وقايع عاشورا را از همين مرد نقل مي كنند و اين خود به منزله ي وقايع نگار و بلندگوي صحيحي مي باشد


كه از طرف آن حضرت مأموريت داشته باشد و الّا كسي كه يقين دارد رو به كشتن مي رود از ياري چند ساعته اين مرد چه فايده خواهد برد.

و ديگري عبيداللَّه حر جعفي است كه بعضي گفته اند در صفين از خونخواهان عثمان و در ركاب معاويه بود ولو اينكه به ياري امام حاضر نشد و عذر آورد اما روزي كه اهل بيت از كوفه به شام حركت كردند ابن زياد فرد فرد اشراف كوفه را خواست و از احوال آنها جستجو كرد و عبيداللَّه بن حر را نديد و پس از چند روز عبيداللَّه بن حر وارد كوفه شد و نزد ابن زياد آمد. وي از او پرسيد كجا بودي كه ما را ياري نكردي؟ گفت بيمار بودم. گفت: دلت بيمار بود يا تنت؟ گفت دل هرگز بيمار نبود چند روزي مريض بودم خدا مرا عافيت داد، ابن زياد گفت دروغ مي گوئي با دشمن ما بودي گفت اگر با دشمن تو بودم، بودن من مشهود بود و بر تو مخفي نمي ماند.

راوي گويد ابن زياد از او غافل گشت ناگهان عبيداللَّه بن حر از نزد او بيرون شد و بر اسب نشسته بود كه ابن زياد متوجه شد و گفت عبيداللَّه كجا رفت بياوريدش، پاسبانان بيرون جستند و گفتند: امير تو را احضار مي نمايد او را اجابت كن، ركاب بجنبانيد و اسب را برانگيخت و گفت: به او بگوئيد واللَّه باختيار خود هرگز پيش او نيايم. و خارج شد و به خانه ي احمر بن زياد طائي فرود آمد و اصحاب و رفقايش در آنجا دور او جمع شدند و با هم به كربلا آمدند و قبور و مصارع شهدا را ديد و بسيار حسرت خورد و اشعاري در مرثيه ي امام گفت و شايد او اول كسي است كه به زيارت قبر امام رفت و اول كسي است كه براي امام مرثيه خواند.

بعدها به همراهي مختار به خونخواهي امام عليه السلام قيام كرد و تا آخر عمر پيوسته مخالفت مي كرد و اسباب زحمت دستگاه حكومتي را فراهم مي ساخت. نجاشي صاحب رجال در كتاب معروف خود او را از سلف صالح شمرده گويد: كتابي دارد كه در آن خطبه هاي اميرالمؤمنين عليه السلام را جمع نموده.

و ديگر از كساني كه امام عليه السلام در بين راه از او ياري خواست زهير بن قين است كه خود از وجوه و اشراف كوفه است و در بجيله موقعيتي عظيم دارد و چون از خونخواهان عثمان در لشكر صفين بود و بعداً هم در كوفه از هواداران دستگاه حكومتي بود، اكنون كه با امام ملحق شده خود تأثيري در روح ديگران دارد و بر ديگران


حجت را تمام مي كند، مضافاً باينكه كشته شدنش چندين قبيله از قبايل كوفه را داغدار نمود كه بالنتيجه و قهراً از همكاري با دستگاه ديگر خودداري خواهند كرد و هميشه منتظر فرصت انتقام خواهند بود و نه تنها كشته شدن زهير موجب خشم و موجد حقد و كين در قبيله ي بجيله و قبائل وابسته به آنها بود بلكه كشته شدن تمام كساني كه از كوفه يا بصره در ركاب امام شهيد شده بودند قلوب اغلب قبايل را جريحه دار نموده بود زيرا همه از اعيان و اشراف و بزرگان كوفه و بصره بودند و اكثر قبايلي كه در اين دو شهر بودند همه عزادار بودند و ريخته شدن خون آنها براي حكومت ارزان تمام نمي شد و از همان روزهاي اول شيعيان كوفه شروع به فعاليت نمودند و حزبي سري تشكيل دادند و هر شب در خانه ي يكي جمع مي شدند و از شهدا ياد مي كردند، و گريه ها مي كردند و سرا از اين و آن بر عليه دستگاه حكومتي و خونخواهي حسين عليه السلام پيمان مي گرفتند و افرادشان روز به روز زياد مي شد و در مقابل، اوضاع سياسي عراق روز به روز خطرناكتر مي گشت تا بعد از سه سال و چند ماه كه يزيد هلاك شد رسماً دعوت خود را آشكار كردند و عمرو بن حريث را كه عامل كوفه بود دستگير كرده بيرون نمودند و در مسجد كوفه گرد هم آمدند و رؤساء قبايل همه حاضر شدند و براي حكومت موقت كوفه چند تن را كانديدا نموده كه به گفته ي طبري عمر بن سعيد [12] و چنانكه در قمقام حاج فرهاد ميرزا است عمر بن سعد جزء آنها بود و زنان همدان ريختند و شيون كشيدند و فرياد به زاري بلند كردند و بعد زنان نخع و ربيعه و كهلان هم به آنها ملحق شدند، و اين خود تأثيري در روح كوفيان داغدار عليه دستگاه حكومت گذارد، در كوفه مردانشان شمشير بسته اطراف آنها را داشتند و زنان دور منبر جمع شده و ناله و صيحه مي زدند و مي گفتند عمر سعد را همين بس نيست كه پسر زهرا را كشته اكنون مي خواهد بر ما حكومت كند و در كوفه امارت نمايد. مصيبت حضرت سيدالشهدا را در كوفه تازه كردند و تا آن روز رسماً براي شهداي عاشورا در كوفه در مسجد اعظم عزاداري نشده بود.


و اما در بصره مانند كوفه آشوب شد و از هر طرف مخالفت با ابن زياد شروع گشت تا ناچار شد شبانه با لباس مبدل از بصره به طرف شام فرار كند، در مكه هم عبداللَّه زبير براي خود بيعت گرفت و در شام هم انقلابي عجيب رخ داد كه بالأخره منجر شد كه خلافتي كه معاوية بن ابي سفيان نزديك به چهل سال زحمت كشيد و براي خاندان خود پي ريزي كرد به سه يا چهار سال خلافت منحوس يزيد ختم شد و ديگر از آل ابي سفيان كسي به مسند خلافت ننشست.

و اما اين كه چرا به ياران و اصحاب خود اذن رفتن مي داد و اصرار مي كرد، البته واضح است امام عليه السلام حاضر نيست كسي را كه به طمع دنيا آمده فريب دهد، بايد همه ي افرادي كه همراه او كشته مي شوند هم عقيده ي او باشند و بفهمند چه مي كنند عن عمياء نباشد، كوركورانه نباشد بلكه عن بصيرة و علم باشد و بر كسي تحميل نشود و اين خود يكي از امتيازات اسلام است كه افراد نظامي همه بيدار و هشيار باشند و بدانند چه مي كنند و از همين جا معلوم مي شود كه فرق حق و باطل چقدر است، كساني كه داعيه اي دارند و براي خود نفرات ذخيره مي كنند ابداً حاضر نيستند يكي از ياران خود را به آساني از دست بدهند، ولي مردان الهي چنين نيستند بلكه افراد را آزاد مي گذارند تا خود به اختيار خويش به هر راهي كه خواستند بروند و فقط راه خير و شر را براي آنها واضح و روشن مي كنند و راه صحيح و خير را نشان مي دهند.

حضرت سيدالشهداء كه در اين سفر قصد سلطنت و رياست نداشت تا به هر وسيله كه ممكن است متوسل شود و هر كه را به همراه او آمده است بلطائف الحيل با خود نگاه دارد و نگذارد متفرق شوند. بلكه با كمال وضوح مي فرمود: «الا و اني لاظن يومنا من هؤلاء الأعداء غداً و اني قد اذنت لكم فانطلقوا جميعاً في حل ليس عليكم مني ذمام و هذا الليل قد غشيتكم فاتخذوه جملا» يعني من گمانم چنين است كه با اينان كار به جنگ كشد و من عقد بيعت از شما برگرفتم اكنون كه شب است و تاريكي آن شما را فراگرفته است آن را به منزله ي شترسواري خويش انگاريد و برويد. و ياران و بني هاشم هم چه خوب جواب دادند فقالوا باجمعهم: «الحمدللَّه الذي شرفنا بالقتل معك و لو كانت الدنيا باقية و كنا فيها مخلدين لأثرنا النهوض معك علي الإقامة فيها».

ستايش خدائي را كه ما را به فيض شهادت در ركاب تو مشرف ساخت و اگر دنيا


- به فرض محال- باقي مي بود و ما در آن جاويدان بوديم قيام به همراه تو و كشته شدن را بر بودن در دنيا البته مقدم مي داشتيم.

به علاوه حضرت مي خواست آنها را بيازمايد و حجت را بر آنها تمام نمايد تا آنكه از روي طوع و رغبت با امام همكاري مي كند و آنكه اكراه دارد معلوم گردد و كسي فردا اظهار ناراحتي نكند و نگويد من گرفتار شدم و چاره اي نداشتم و يا آنكه در مقابل دشمن كينه توز اظهار عجز نمايد تا موجب شود بگويند حسين بن علي مردم را به هواي رياست و دنياداري فريب داد لذا با كمال صراحت فرمود: «تفرقوا في سوادكم و مدائنكم فان القوم يطلبوني و لو اصابوني لزهلوا عن طلب غيري» بشهر و ديار خود متفرق شويد براي آنكه اين مردم تنها مرا مي خواهند و چون بر من دست يافتند از ديگران دست برمي دارند و اين را براي آن گفت كه «ليهلك من هلك عن بينة و يحيي من حي عن بينة».

خلاصه امام حسين عليه السلام كاري كرد كه كشته ي او هم تا ابد براي اسلام بزرگترين عامل تبليغاتي شد و قبر و مزار و بارگاه او هم دستگاه ظلم و ستم را هميشه تهديد كرده و مي كند و با مخالفين دين در مبارزه و نبرد است.

بني اميه و بني عباس همواره از توجه مردم به زيارت حضرت سيدالشهداء مانع بودند و پيوسته حائر مقدس حسيني را با پاسگاه ها و قلعه هاي اطراف كه پر از سربازان مسلح بود ديدباني مي كردند و مراقبت به قسمي سخت و دقيق بود كه خيلي كم اتفاق مي افتاد كه زائري جان بدر برد و عموماً با آزارها و شكنجه ها و قتلها روبرو بودند و هرچه اين فشار از طرف خلفا زياد مي شد مقاومت مردم هم شديدتر مي گشت و هرچه مقاومت بيشتر مي شد دستگاه ناراحت تر مي گشت و بيشتر جديت مي نمود، چه دستها كه در اين راه قطع كردند و چه سرها كه بريدند و چه اعضائي كه قطعه قطعه نمودند ولي ابداً تأثير نمي كرد، در زمان بني عباس مكرر در مكرر قبر حسين بن علي را خراب كردند، آب بستند، شيار كردند، ولي مردم به مجرد اينكه از طرف حكومت تسامحي احساس مي كردند فوراً مرمت مي كردند، بنا مي ساختند و يا تعمير مي نمودند، لذا در تاريخ حائر كه انسان مطالعه مي كند خراب كردن آن در چه وقت بوده و به دست چه كس انجام شده و كي فرمان داده همه مشخص است، اما اينكه چه كس


تعمير نمود و چه كس نفقه ي آن را داد عموماً معلوم نيست و اين خود حاكي است كه مردم چگونه در اين امر فداكاري داشتند و اخلاص به خرج مي دادند.

علت اين جلوگيري از زيارت اباعبداللَّه عليه السلام آيا جز اين بود كه دولتهاي ستمگر وقت اشتياق و توجه مردم را بدين امر مخالف سياست خود مي ديدند و با اجتماع مردم بر سر تربت حسين بن علي دستگاه ظالمانه ي خود را در خطر زوال و نيستي و ريشه كن شدن مي دانستند؟

چون زائر حسين بن علي خوب مي داند كه حسين شهيد راه عدالتخواهي است، شهيد راه جلوگيري از ظلم و ستم است، شهيد راه نهي از منكر و امر به معروف است، شهيد راه امضاء نكردن حكومت غاصبانه است، شهيد راه جلوگيري از حكومت استبدادي و ظالمانه است لذا احدي از خلفا نمي تواند حاضر باشد كه مردم به حسين ابن علي تا اين حد توجه داشته باشند و در مقام زيارت و عزاداري او تا سر حد جان حاضر باشند.

با اينكه پاسگاه ها و ديدبانهاي دولت مرتب مواظب بودند، باز مردم از ظلمت شب استفاده نموده و خود را به حائر حسين عليه السلام مي رساندند و قبل از طلوع فجر به غاضريه يا نينوا كه در نزديكي كربلا است مي گريختند، به خبر ذيل توجه كنيد كه مؤيد گفتار ما است:

ابوالفرج اصفهاني در كتاب مقاتل الطالبيين بسند خود از مردي بنام محمد بن حسين اشناني نقل كرده گويد: خيلي طول كشيده بود كه من از ترس به زيارت حسين بن علي عليه السلام موفق نشده بودم بالأخره خود را به خطر انداختم و گفتم هرچه بادا باد و به اتفاق يكي از عطرفروشان تصميم گرفتيم و به قصد زيارت خارج شديم روزها پنهان مي شديم و شبها حركت مي كرديم تا به اطراف غاضريه رسيديم از غاضريه نيمه شب بيرون رفته از ميان پاسداران كه به خواب رفته بودند آهسته آهسته خود را به قبر مطهر اباعبداللَّه رسانيديم اما مكان قبر در اثر خرابي بر ما معلوم نبود جستجوي زيادي نموديم تا موضع قبر را يافتيم صندوقي را كه روي قبر بود كنار انداخته بودند و نيم سوخته بود و به قبر آب بسته بودند به قسمي كه جاهاي نرم زمين فرورفته بود و گود و بلند شده و بصورت خندقي درآمده بود، باري قبر مطهر را


زيارت كرديم بوي خوشي از آن موضع استشمام مي كرديم، از رفيقم كه خود عطرفروش بود پرسيدم اين چه بوئي است؟ گفت: بخدا سوگند تاكنون چنين بوي خوش به مشامم نرسيده، با قبر وداع نموديم و در چند موضع آن علامات و نشانه ها گذاشتيم و پس از آنكه متوكل به قتل رسيد با عده اي از آل ابي طالب به سوي قبر شريف رفتيم و شيعيان كمك كردند و قبر را به صورت اول برگردانيديم. از اين قضيه معلوم مي شود كه چقدر اهتمام در اين امر مي نمودند و حسين عليه السلام در دنيا ملاك حق و باطل شناخته شد هر كه با حسين مخالفت مي كرد هر نوع مخالفتي كه مي شد ولو جلوگيري از عزاداري و يا زيارتش بود، او را باطل مي شمردند و با او مخالفت مي كردند.

البته بايد از اين هم غافل نبود كه حضرات ائمه عليهم السلام بعد از حضرت سيدالشهداء مردم را به زيارت حائر حسيني عليه السلام زياد تشويق و تشجيع مي نمودند و از روايات چنان مستفاد مي شود كه ائمه ي اطهار عليهم السلام زيارت سيدالشهداء عليه السلام را امر حياتي اسلام مي دانستند و لذا در سفر حج عدم خوف جاني را شرط وجوب مي شمردند چنانكه فقها هم جملگي همين را فتوي مي دهند ولي نسبت به زيارت حسين بن علي عليه السلام هرچه خوف و ترس زيادتر مي شد و ممانعت دشمن بيشتر مي گشت ائمه اطهار عليهم السلام ثواب زيارت را نزد خدا بيشتر مي گفتند و مردم را بيشتر تشويق به زيارت مي نمودند و اين چطور مي شود كه حج با آن همه عظمت با خوف مجزي نباشد و زيارت كربلا با اينكه احتمال نود درصد كشته شدن بود در روايات باز تأكيد شده [13] . اين نيست مگر اينكه ائمه عليهم السلام براي زيارت در آن زمان تقدم موضوعي قائل بودند يعني بقاي حج و زيارت خانه ي خدا را در چنين موقعي وابسته به زيارت حسين بن علي مي دانستند و الّا غير از اين محملي ندارد.

از پيغمبر اكرم صلي اللَّه عليه و آله و سلم مأثور است كه فرمود: «حسين مني و انا من حسين» پيغمبر اكرم از اين جمله مرادش تنها اين نيست كه بگويد حسين پاره ي تن من است زيرا هر اولاد و دخترزاده اي پاره ي تن پدر و جد خود است اين كه چندان امتيازي نيست بر فرض اينكه همينطور ساده معني كنيم جمله ي بعد كه فرمود «انا من


حسين» معنايش چه خواهد بود؟ معني صحيح حديث اين است كه پيغمبر صلي الله عليه و آله فرمود وجود حسين از من است و بقاء دين من به حسين.

بيشتر قيامهاي علويين كه در طول تاريخ زمان بني اميه و بني عباس بعد از شهادت حضرت سيدالشهداء رخ داد شعارشان «يا لثارات الحسين» بود و اغلب سر قبر مطهر آن حضرت از يكديگر بيعت مي گرفتند. لذا خلفا از مرقد آن حضرت هم خائف بودند و هميشه كاخ ستمگريشان در اضطراب و تزلزل بود، اگر چنين نبود چرا آنقدر از زيارتش جلوگيري مي كردند، بني اميه كه تا هفتاد سال بعد از آن حضرت روي كار بودند مرتب مأمورينشان مزاحم زائرين حسين بن علي بودند، ممكن است گفته شود آنها حق داشتند زيرا دستگاه اموي حسين را كشته بود و اين زيارت رفتن موجب رسوائي و سرافكندگي آنان بود، گوئيم درست ولي بني عباس كه خود مجرم نبودند آنها چرا اينقدر با زيارت حسين بن علي عليهماالسلام مخالف بودند، بني عباس كه بيشتر سختگيري كردند و مردمي را در اين راه دست و سر بريدند و اگر بني اميه در مدت هفتاد سال به قبر آن حضرت جسارت نكردند بني عباس كه هر چه توانستند از خرابي و آب بستن و شخم و شيار كردن كوتاهي ننمودند، اينها براي چيست؟ جز براي اين بود كه از كشته ي حسين بن علي هم حساب مي بردند و رسماً مي ترسيدند و خوف داشتند، چون نيكو مي دانستند كه لسان گويا و صريح تربت شهداء عاشورا هميشه به گوش هوش زائرين مي خواند: اي رهگذر از ما به همكيشان ما بگو كه ما قطعه قطعه شدگان مبارزه با حكومت ظلم و جوريم، ما به خون آغشتگان دستگاه ستمگري هستيم، ما مذبوح قيام و جلوگيري از نابكاريهاي خلفائيم، ما در راه حمايت از آئين اسلامي جسممان چاك چاك شد و ابدانمان زير سم اسبهاي ستمگران جبار لگدكوب گشت، ولي از مقاومت دست برنداشتيم و كوشيديم تا دشمن كينه توز را رسواي جهان بشريت ساختيم و مكتبي آموزنده از فداكاري و از خودگذشتگي در مقام حفظ قانون اسلام به روي جهانيان بازكرديم. اكنون شما اي آيندگان! قدر دين خود بشناسيد و او را به ثمن بخس و بهاي اندك دنيا مفروشيد كه خون صدها هزار نفر امثال ما براي نگهداري و حفظ و حمايت آن ريخته شده، به خون شهداء احترام كنيد و براي دين خود ارزش قائل شويد و در دينداري سهل انگار مباشيد معني زيارت با


معرفت هم همين است كه زائر بفهمد كه چه كس را زيارت مي كند و منطق حقيقي و پيام مزور چيست و مقامش كدام است و براي چه بدين مرتبه نائل گشته است.

والسلام عليكم و رحمةاللَّه و بركاته

علي اكبر غفاري

1385



پاورقي

[1] شرح نهج ابن ابي‏الحديد ج 3 ص 15. طبق روايتي که طبراني در معجم کبير (ج 19 ص 356 رقم 833) خود از معاويه نقل کرده، وي يزيد را باشعورتر و عاقلتر از حسين بن علي عليهما السلام مي ‏دانسته، چه مي‏ گويد: هزار مانند او را با يزيد برابر نخواهم کرد. و به حسين عليه‏ السلام گويد: اينکه گفتي من از يزيد براي خلافت اوليترم اينطور نيست «فلهو أرب منک و اعقل، ما يسرني به مثلک ألف» بلکه او از تو در خلافت ماهرتر و عاقلتر است و هزار تن مثل تو مانند او مرا مسرور نمي‏ سازد.

[2] شرح نهج ابن ابي‏الحديد ج 3 ص 15. طبق روايتي که طبراني در معجم کبير (ج 19 ص 356 رقم 833) خود از معاويه نقل کرده، وي يزيد را باشعورتر و عاقلتر از حسين بن علي عليهما السلام مي‏ دانسته، چه مي‏گويد: هزار مانند او را با يزيد برابر نخواهم کرد. و به حسين عليه‏السلام گويد: اينکه گفتي من از يزيد براي خلافت اوليترم اينطور نيست «فلهو أرب منک و اعقل، ما يسرني به مثلک ألف» بلکه او از تو در خلافت ماهرتر و عاقلتر است و هزار تن مثل تو مانند او مرا مسرور نمي‏سازد.

[3] کتاب صفين طبع ثاني مصر ص 320 و چاپ ايران ص 166.

[4] جامع الصغير سيوطي ج 1 ص31 از معاذ بن جبل.

[5] شرح نهج ابن ابي‏الحديد ج 4ص327. و طبع ثاني مصر ج 18ص409.

[6] براي شناخت چهره‏ي واقعي معاوية بن ابي‏سفيان و دفاعيات طرفدارانش براي تطهير او به تاريخ البداية والنهاية ابن‏کثير ج 8 ص 120 الي 147 طبع دارالکتب لبنان مراجعه کنيد.

[7] به کتاب تبصرة العوام باب شانزدهم مقالات صوفيه مراجعه شود چون قصه شنيع بود از ذکرش خودداري شد.

[8] به آخر سخنراني شماره 3 مراجعه شود تمام حديث در آنجا موجود است.

[9] در خطابه‏ي ذيل، خطاب حضرت با عده‏اي است که عنواني در بين مردم دارند و مورد توجه عمومي هستند و مسئوليتشان در جامعه ي اسلامي از ديگران بيشتر است و در انجام وظيفه کوتاهي مي کنند و لذا مورد ملامت واقع شده‏اند و اين نمي‏شود مگر اينکه اينان همان جمعيتي باشند که امام عليه‏السلام از ايشان دعوت کرد و در مني که حرم امن است براي ايشان خطبه خواند زيرا در مدينه بعيد است که حضرت بتواند رسما منبر برود و مهاجر و انصاري که باقي مانده‏اند و امروز از سران اسلامي محسوبند را گرد هم جمع نمايد و حاکم وقت جلوگيري نکند و مضامين بعد مؤيد گفتار ماست. و نيز قرائن ديگري هم در کار است که نمي‏توان گفت اين خطابه را بعدا در مکه و بعد از فوت معاويه خوانده بوده است.

[10] کتاب صفين طبع ثاني مصر ص 354.

[11] شرح حال اين شخص را در آخر سخنراني شماره 1 ص 61 مطالعه فرمائيد.

[12] نسخه‏ي طبري قطعاً غلط است و عمرو بن سعيدي که در قتل سيدالشهدا دخالت داشته نمي‏شناسيم و اين اشتباه در مورد عمر بن سعد در کتاب الامامة والسياسة ابن ‏قتيبه هم عيناً رخ داده و همه جا عمر بن سعد به عمرو بن سعيد تصحيف شده.

[13] به کتاب کامل الزيارات ابن‏قولويه ص 261 مراجعه شود.