دكتر مصطفي جواد در مقاله اي زير عنوان «كربلا قديما» در «موسوعة عتبات المقدسه» مـي نـويـسـد: عـلامـه هـبة الدين شهرستاني نوشته است كه «كربلا» مأخوذ از واژه ي كور بـابـل به معناي مجموعه اي از روستاهاي بابلي باشد؛ [1] و كشيش ‍ لغت شناس، انستاس كرملي، گويد: آنچه از خواندن كتاب هاي پژوهشگران به ياد داريم اين است كه كـربـلاء مـركـب از دو واژه ي «كـربل» و «إل» به معناي حرم خداوند يا حرم مقدس خداوند است. [2] .

ارجـاع واژه هـايـي بـا ريـشه غير عربي به ريشه اي عربي عادت ديرينه ي عالمان زبان عـربـي اسـت. شـمـار نـامهايـي كـه غـيـر عـربـي بـودنـشـان مـورد قـبـول اينان قرار گرفته باشد، بسيار اندك است؛ مگر نام هاي جنس كه به غير عربي بـودن آن اعـتراف كرده، آنها را «معرّبات» ناميده اند؛ زيرا شمار كساني كه به زبان فـارسـي آشـنـايـنـد بـسيار است و اينان ريشه ي واژه هاي معرّب را به خوبي درك مي كنند. آنـچه راه برگرداندن اعلام و ديگر واژه ها را به زبان عربي هموار مي سازد، مشابهت و هـمـوزن بـودن آنـهـا بـا واژه هـاي عـربـي اسـت؛ چـنـان كـه در كـربـلا، الكـربـله، و الكـربل گذشت، زبانشناسان عرب اين واژه ها را عربي دانسته اند، اما دريافتن ريشه ي آنها سرگردان مانده اند و اين امر، آنان را به سختي افكنده است! چنان كه در كربلا و ديگر نامهاي غير عربي بدان دچار شده اند.

هـمـچـنين تلاش ياقوت حموي براي به عربي بازگرداندن نام كربلا تلاشي بي فايده اسـت و تـكـيـه بـر آن درسـت نـيـسـت؛ زيـرا كـار وي از روي حـدس و گـمـان و تـمـايـل فـراگـيـر شـديـدي اسـت كـه مـي خـواهـد نـام هـمـه ي مـكـانهـا را بـه ريشه عربي بـازگـرداند، با آن كه كربلا از جزيرة العرب بيرون است و بسياري از شهرهاي عراق مـانـنـد بـغـداد، صـرورا، جـوخـا، بـابـل، كـوش و بـعـقوبا


نامشان عربي نيست، از تاريخ نيز درباره ي عربي بودن نام كربلا چيزي به دست نـمـي آيـد. ايـن سرزمين پيش از فتح عراق به وسيله ي اعراب و سكونتشان در آن جا به همين نام مشهور بوده، و برخي از عربهايي كه خالد بن وليد، فرمانده ي مشهور عرب را در جنگ بـخـش ‍ غـربـي عـراق به سال 12 هـ. 634 م. همراهي مي كردند، اين موضوع را ياد آور شـده انـد. يـاقـوت حـمـوي گـويد: خالد هنگام فتح حيره در كربلا فرود آمد. عبداللّه بن وشيمه نصري [3] از وجود مگس به وي شكايت كرد. آن گاه مردي از قبيله ي اشجع در اين باره گفت:



لقد حبست في كربلاء مطيتي

و في العين [4] حتي عاد غثاً سميناً



اذا رحلت من منزل رجعت له

لعمري و أيها إنّني لأهينها



و يمنعها من ماء كل شريعة

رفاق من الذبان زرق عيونها



مركوب خويش را در كربلا و در عين تمر، چندان نگه داشتم كه لاغر و چاق شد

از هـر تـوقـفگاهي برود بازسوي آن برگردد؛ حقا كه آن را خوار مي دارم! و مگسان كبود چشم، مركبم را از نزديك شدن به آبگيرها (براي آب نوشيدن) باز مي دارند.

از كهن ترين اشـعـاري كه در آن از كـربـلا ياد شده است، شعر معن بن اوس مزني، از مـخـضـرمـيـن [5] اسـت، وي آن قـدر عـمـر كرد كه روزگار عبداللّه بن زبير را دريـافـت و بـا وي هـمـراه گـرديـد! او در پـايـان عمرش نابينا گرديد. ياقوت حموي در فصل «النوائح» معجم البلدان خويش، آن شعر را آورده است. ابوالفرج نيز پيش از او در زنـدگـيـنـامـه ي مـعـن در كـتـاب الاغـانـي (ج 2،ص ‍ 63، نـشـر دارالكـتـاب) آن را نقل كرده است، و آن قصيده ي بلندي است كه اين گونه آغاز مي شود:



إذا هي حَلّت كربلاء فلعلعا

فجوز العذيب دونها فالنوائحا




طـبـري در حوادث سال دوازدهم گويد: آن گاه خالد بن وليد [6] به سوي قلمرو عـيـاض بـن غنم رفت تا مشكل خود را با او حل كند و او را كمك دهد. او راه فلوجه را پيمود تا آن كـه در كـربلا فرود آمد؛ كه عاصم بن عمر و سالار پادگان آنجا بود. خالد چند روزي در كـربـلا مـانـد و عبداللّه بن وثيمه از وجود مگس به وي شكايت برد. خالد به او گفت: صـبـر كـن، مـن مـي خـواهـم اردوگـاههـايـي را كـه بـه فـرمـان او سـاخـتـه شـده انـد مـحـل سـكـونـت اعـراب قـرار دهـم تـا خطر حمله به مسلمانان از پشت از ميان برود و آن گاه اعراب بدون ترس و واهمه نزد ما آيند. خليفه به ما چنين فرمان داده و اين كار مشقت را از امـت بـر مي دارد. مردي از قبيله ي اشجع درباره ي شكايت ابن وثيمه گفت: مركوب خويش را در كربلا و در عين التمر نگهداشتم... [7] تا آخر ابيات.

يـاقـوت حـموي درباره ي كوفه گويد:... آن گاه سعد به سوي مدائن نزد يزدگرد رفت. وي خالد بن عرفطه، [8] ، هم پيمان بني زهرة بن كلاب را پيش فرستاد؛ ولي تا آمدن خالد به ساباط مداين، سعد بر او دست نيافت. آنگاه راه مداين در پيش گرفت و چـون گـذرگـاهـي نيافت، او را به سوي گذاري نزديك روستاي صيادين (شكارچيان) در پـايـيـن مـدايـن راهـنـمـايـي كـردنـد.


لشكر در آنجا از آب گذشت و يزدگرد به اصطخر گـريـخـت. خالد كربلا را با زور گرفت و ساكنانش را اسير كرد؛ و آنان را ميان يارانش ‍ تقسيم نمود... [9] .

بـا پـذيـرش ايـن نـكـته كه كربلا از نام هاي سامي، آرامي يا بابلي است، اين واژه مي تـوانـد نـام يـكـي از روسـتـاهـاي كهن مـانـنـد بـابـل و اربـيـل بـاشـد؛ بـه ويژه آنكه كربلا در ناحيه ي نينواي جنوبي [10] قرار دارد و نينوا از نامهاي آشوري است. [11] .

شـيـخ محمد باقر مدرس در كتاب «شهر حسين» مي نويسد: كربلاء مركب از دو واژه ي آرامي يعني «كرب» به معناي معبد يا حرم و «إ يلا» به معناي آلهه (خدايان) است. بنابراين مـعناي آن «حرم خدايان» مي باشد. وي در ادامه مي افزايد: اگر به تاريخ اين شهر در روزگـار بـابـليهـا بـازگـرديـم از آن نـام و نـشـانـي خـواهـيـم يـافت؛ زيرا طبق گفته ي مـاسـينيون، مـسـتـشـرق فـرانسوي، كربلا معبد كلدانيهاي ساكن شهر نينوا و كوشك بابل بود و اين دو شهر در نزديكي ناحيه ي كربلا بودند. [12] .