مسير حركت ايشان از كوفه به سمت شام از «راه سلطاني» بوده است و اين مطلب شواهد و مؤيدهايي دارد كه با در نظر داشتن مجموعه ي آنها و با عنايت به عدم وجود معارض از اخبار و كلمات


اصحاب، اين نتيجه گرفته مي شود كه برخي را مي آوريم:

الف. نقل ابي مخنف؛ گرچه اصل مقتل ابي مخنف كه در نهايت اعتبار است در دست نيست و آنچه كه موجود است دستخوش تغييراتي شده است و آن را از اعتبار و اعتماد انداخته است، ولي ملاحظه ي نسخه هاي متعدد اين كتاب، گوياي اين حقيقت است كه اهل بيت را از راه تكريت و موصل و نصيبين و حلب، كه همان راه سلطاني است، به شام برده اند. اين راه غالبا آباد و از دهكده هاي بسيار و شهرهاي آباد مي گذرد و از كوفه تا شام حدود چهل منزل دارد و قضاياي متعدد و برخي كرامات در ايام سير از آن راه، نقل شده است كه نمي توان همه ي آن ها را نادرست انگاشت؛ خصوصا آن كه انگيزه اي براي جعل هم در كار نبوده است.

ب. براي عبور دادن اهل بيت از راه سلطاني، شواهد صحيح ديگري نيز وجود دارد، چون قضيه ي راهب قنسرين و بروز كراماتي تاز سر مبارك در آن مكان، همان گونه كه ابن شهر آشوب در مناقب [1] ذكر كرده است. قنسرين در يك منزلي حلب است كه در سال 351 به دليل غارت روم خراب گرديد.

ج. يحيي يهودي حراني تلاوت قرآن را از سر منور درهنگام عبور از آن جا شنيد و اسلام آورد و سرانجام به شهادت رسيد. «حران» شهري است در شرق فرات در بلاد جزيره (بين فرات و دجله) و نيز نام قريه اي است از توابع حلب.


د. عالم جليل بصير، عمادالدين حسن بن علي طبرسي [2] در كتاب كامل السقيفة كه معروف به كامل بهايي است چنين آورده است: «در آن سير به آمد و موصل و نصيبين و بعلبك و ميافارقين و شيزر عبور نمودند. [3] وي ماجراهايي را براي آن منازل نقل كرده است.

«آمد» كنار دجله است مثل «موصل»، و «بعلبك» در سه منزلي شام است، و «ميافارقين» نزديك ديار بكر (از بلاد جزيره) است. و «شيزر» نزديك حماة بين شام و حلب است.

ه. ملا حسين كاشفي نيز قضاياي گوناگوني ازماجراهاي عبور دادن اهل بيت از اين منازل را در كتاب روضة الشهداء نقل نموده است.

نتيجه: با ملاحظه ي اين سير، و در نظر داشتن كمترين مدت زمان توقف اهل بيت در كوفه و شام، بازگشت در اربعين اول از محالات و ممتنعات خواهد بود.

اگر از اين مطلب نيز چشم بپوشيم، بنابر فرض سير ايشان از مسير «بريه» و غربي فرات نيز، بازگشت در اربعين اول ممتنع خواهد بود، چون حد فاصل بين كوفه تا شام به خط مستقيم 175 فرسخ است. ورود اهل بيت به كوفه، روز دوازدهم محرم و تشكيل مجلس ابن زياد در روز سيزدهم بوده است. بنابر گفته سيد بن طاووس در اقبال، رفتن قاصد از كوفه تا شام و بازگشت


وي به كوفه كمتر از بيست روز امكان ندارد. و مسئله ي اعزام پيك و بازگشت او را ديگراني چون ابن اثير در كامل آورده اند. [4] .

اما احتمال فرستادن كبوتر نامه رسان نيز قابل تصور نيست؛ چون در آن دوره اين كار معمول نبوده است و از كتاب نمائم الحمائم اثر محيي الدين ابن عبد الظاهر استفاده مي شود كه نخستين پادشاهي كه آن را از موصل نقل كرد، نورالدين محمود بن زنگي در سال 565 بوده است.

و بنابر نقل اقبال، مدت زندان ايشان در شام يك ماه بوده است و بعد از بيرون آمدن، بنابر نقل كامل بهايي، هفت روز مشغول عزاداري بودند. [5] و بنابر نقل طبري، يزيد ده روز ايشان را در خانه ي خود نگاه داشت و آن گاه ايشان را روانه ساخت و هنگام بازگشت با كمال اكرام و اجلال در شب سير مي كردند؛ چنان كه از كلام شيخ مفيد و ديگران استفاده مي شود، اگر در هر شب، هشت فرسخ بر همان خط مستقيم سير كرده باشند، مدت سير نزديك به 22 روز خواهد بود و حال آن كه حركت در آن مسير به خاطر كمبود آب و ساير مايحتاج براي قافله اي كه زنان و كودكان و ضعيفان را همراه دارد، ميسر نيست. [6] .

- اين وجه را مهم ترين دليل محدث نوري بايد دانست، كه انصافا از تحقيق خوبي برخوردار است و چون به نتيجه ي امتناع رسيده است، پژوهشگراني چون شهيد قاضي طباطبايي را به تكاپو انداخته است، كه


ادله و پاسخ ايشان را به طور مستقل خواهيم آورد و تنها به اين گفته ايشان بسنده مي كنيم:

اما نظر محدث نوري، مبني بر اينكه كسب تكليف پسر مرجانه از يزيد و رفت و برگشت پيك، كه مدت زماني حدود بيست روز را مي طلبد، و اقامت يك ماهه ي اهل بيت در شام، بازگشت اهل بيت به كربلا را در اربعين مستبعد و غير ممكن مي سازد، پاسخ آن اين است:

1. ممكن است كه پيك در طي حدود سه روزاين مسير را بپيمايد؛ همان گونه كه در خبر بسر بن ارطاة معلوم گرديد.

2. ممكن است كه اين كسب تكليف توسط كبوتر نامه بر حاصل گرديده باشد؛ چون اول كسي كه كبوتر را بدين منظور به خدمت گرفت،نوح پيابمر عليه السلام بود، پس از او سليمان عليه السلام، و همچنين ايرانيان از آن بهره مي گرفتند؛ بنابراين، به كارگيري كبوتران نامه بر در آن زمان متداول بود.

3. دليلي معتبر مبني بر اقامت يك ماهه ي اهل بيت عليهم السلام در شام نداريم؛ بلكه كتابهاي تاريخي تصريح مي كند كه آنان چند روزي بين هشت تا ده روز در آن جا بودند. [7] .