بازگشت

ديگر منابع


تواريخ عمومي، سيره ها، طبقات، مقاتل و... نيز، كه همه را براي پرهيز از اطاله كلام يكجا مي آوريم، بايد مورد بررسي و معرفي و نقد كتاب شناختي قرار گيرند بويژه اينكه مؤلفان و نويسندگان بسياري از اين آثار، پيرو ديگر مذاهب اسلامي جز شيعه هستند. بنابراين روشن ساختن نگرش مذهبي، وابستگيهاي سياسي و اجتماعي و پايگاه علمي آنان مي تواند در سنجش اخبار و رواياتشان اثر بسزايي داشته باشد. گرچه براي هر يك از اين منابع مي توان شواهد بسياري ارائه كرد اما به اختصار به ذكر چند نمونه بسنده مي شود. دو كتاب خصائص اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب از نسائي (303 ه.ق) و ينابيع الموده از حنفي قندوزي از منابع ارزشمند در مطالعات مربوط به زندگاني ائمه (ع) به شمار مي روند، مشروط بر اينكه توجه شود هر دو مؤلف از شخصيتها و دانشمندان سني مذهبند و انگيزه ي آنان از دست يازيدن به چنين تأليفي جز تمايلات خاص ديني به دور از تمايلات فكري - سياسي شيعه نمي تواند باشد. يعقوبي و مسعودي دو مورخ نامداري كه تمايلات شيعي آنان بر كسي پوشيده نيست به جهت كمي اطلاعات يا به سبب نداشتن روش و شكل خاصي در تاريخنگري و تاريخنگاري زندگاني ائمه جز همان روش مرسوم حديثي، آثار خود را بر اساس شكل دودماني يا سلسله هاي حاكم تنظيم كردند و در حاشيه بنا بر ضرورتهاي تاريخي به اشاراتي كوتاه و نه گويا درباره ي زندگاني ائمه (ع) بسنده كردند، اما زماني كه تاريخ عظيم طبري را پيش رو مي گشاييم گنجينه اي از مواد خام اطلاعات تاريخي شيعه را در آن انباشته مي بينيم. طبري هر چند خود سني مذهب و حتي داراي مذهبي مستقل در فقه بود اما به سبب روش خاصي كه در تاريخنگاري داشت، روايات مختلف و گاه متناقضي را كه به وي رسيده بود به شكل وقايع نگاشتي، ذيل سالهاي متوالي از آغاز هجرت تا عصر حيات خود در اثرش گرد آورد. ارزش حقيقي اثر او اين است كه امكان دستيابي به روايات و اخبار مربوط به زندگاني برخي ائمه(ع) را براي پژوهشگر تاريخ شيعه فراهم مي سازد هر چند جز با تنقيد اسناد و متون روايات آن نمي توان به درستي از آن بهره جست.

به هر حال مأخذشناسي شيعه از مهمترين اسباب مطالعات تاريخ شيعه و خصوصا زندگاني ائمه اطهار (ع) است. به رغم كارهاي انجام شده هنوز جاي خالي يك كتابشناختي انتقادي - تحليلي شيعي به شدت احساس مي شود. انجام چنين مهمي مي تواند بسياري موانع را از پيش پاي اهل تحقيق و تتبع بردارد.