بازگشت

پيشينه وفلسفه عزاداري ومرثيه سرايي


بخش قابل توجهي از تلاشهاي فكري و فرهنگي مخربي كه در سطح نشريات تجديدنظر طلب عليه تفكر و معارف اسلامي سامان دهي مي شود, به موضوع عزاداري و مرثيه سرايي براي حضرت اباعبدالله الحسين (ع) اختصاص يافته است. اين نشريات بنا بر خط مشي واحدي كه براي مقابله با اسلام و حكومت ديني دنبال مي كنند, پي در پي به عزاداري براي امام حسين (ع) انتقاد مي نمايند و سعي وافر دارند تا با روشهاي مختلف از ارزش و اعتبار و آثار شگرف آن بكاهند. مقالات و گفتگوهاي منتشره در مطبوعات مخالف حكومت ديني , گاهي بر اصل اندوه و غم در يادبود شهداي كربلا حمله مي كنند و به نفي آن مي پردازند و همواره بر طبل « شادزيستي » و رقص و هلهله مي كوبند.



زماني ديگر بر گريستن بر مصائب و رنجهاي ائمه دين (ع ) انتقاد مي كنند و گذشتگان و پدران و مادران را از اصرار بر اين عمل به سخره مي گيرند. و نيز در بعضي از مقالات, اصل عزاداري و مرثيه سرايي را به دوره صفويه منتسب مي سازند و بر سبك و حجم اين عمل در امروز يورش مي برند و بدين وسيله به نفي آن مي پردازند و ريشه و اساس داشتن اين سنت اجتماعي را انكار مي نمايند. هدف و انگيزه اصلي اين تهاجم كه يقينا فاقد علم و آگاهي و بينش است « سياسي » است و مهاجمان از آن رو به اين جلوه روشن و نوراني معارف و شعائر ديني حمله ور مي شوند كه خود را با « دين » و « سياست » و ملازمه اين دو با هم كه ثمره آن ضرورت اجتناب ناپذير تشكيل « حكومت ديني » است, در تضاد مي بينند! اين انگيزه و علت را در لابلاي مطالب و مقالات آنها به خوبي مي توان سراغ گرفت, آنجا كه عزاداري ها را عامل گسترش خشونت و تهييج عواطف بر مي شمرند و از اينكه از اين اصل به عنوان وسيله اي براي ترويج دين و مقابله با دشمنان خدا استفاده مي شود, عصبانيت و ناخشنودي خود را اعلام مي نمايند!



اگر چه اهداف و انگيزه هاي سياسي اين افراد و جريانها در تهاجم به عزاداري و مرثيه سرايي براي امام حسين (ع) و زنده داشتن همه ساله اين شور و عشق پاك و الهي, مشخص است, لكن بر خود لازم مي دانيم براي آگاه سازي نسل جوان, به اين اظهارات سطحي, پاسخي منطقي و متكي بر استدلال و برهان بدهيم. 1 .برخلاف ديدگاههاي نويسندگان نشريات تجديدنظر طلب , اصل عزاداري و مرثيه سرايي براي حضرت اباعبدالله الحسين (ع) ريشه در فرهنگ غني تشيع دارد و پشتوانه استوار آن اولا كلام گهربار ائمه دين (ع) است كه به صورت احاديث و روايات در متون روايي ما بر اين عمل اصرار مي ورزند. ثانيا سيره و روش علمي آن بزرگواران بر انجام مراسم عزاداري براي امام حسين (ع) و شهداي كربلا تاكيد فراوان دارد. در متون ديني روايات متعددي درباره ثواب و پاداش فراوان براي عزاداري و مرثيه سرايي و زيارت مرقد شريف حضرت امام حسين وارد شده است. در اين روايات, نوحه سرايان به گرياندن مردم در مصائب اهل بيت (ع) تشويق مي شوند, همچنين شاعران و مرثيه سرايان به سرودن اشعار در رثاي امام حسين (ع) و گرياندن مردم ترغيب مي گردند و عمل آنان موجب جلب رضاي خدا و نيل به بهشت جاودان معرفي مي شود.



سيره عملي ائمه دين (ع) بهترين الگو براي مسلمانان در همه اعصار محسوب مي شود. پيشوايان دين (ع) به طور عيني و عملي به عزاداري و گريستن براي حضرت سيدالشهدا (ع) مي پرداختند تا بدين وسيله جاي هيچ شبهه و ترديدي باقي نماند كه ذكر مصايب و رنجهاي اهل بيت (ع) و گريستن بر آنها عملي شايسته و ارزشمند و داراي اجر و پاداش الهي محسوب مي شود. نقل است كه حضرت امام زين العابدين (ع) با يادآوري واقعه جانسوز كربلا, گريه هاي شديد و سوزناك مي كرد, تا جايي كه غلام آن حضرت با مشاهده حالات آنحضرت مي گويد: اي فرزند پيامبر, جانم به فدايت, من مي ترسم با اين وضع جان خود را از دست بدهي.



حضرت پاسخ مي دهند: من از غم و غصه شديد خويش به خداوند شكايت مي برم, آخر من چيزي را مي دانم كه شما نمي دانيد, من هر گاه وضع قتلگاه فرزندان فاطمه (س) را به ياد مي آورم, در غم و اندوه جانكاهي قرار مي گيرم و اشك چشمم سرازير مي شود. ( 1 ) همچنين نقل كرده اند امام زين العابدين (ع) هرگاه ظرف آبي را در دست مي گرفت كه بنوشد به شدت مي گريست و آنگاه كه او را دلداري مي دادند, مي فرمود: چگونه گريه نكنم, حال آن كه پدرم را از نوشيدن آبي منع كردند كه همه درندگان و وحوش از آن بهره مند بودند. ( 2 ) حضرت امام محمدباقر (ع) در خانه خويش مجلس سوگواري تشكيل مي داد و در عزاي امام حسين (ع) مي ناليد و مي گريست و اهلخانه را به عزاداري فرامي خواند, و آنان مصيبت حضرت اباعبدالله (ع ) را به يكديگر تسليت مي گفتند(3 ) « عبدالله بن سنان » مي گويد: روز عاشورايي به حضور حضرت امام صادق (ع) رسيدم. آن حضرت را با رنگ پريده و بسيار غمناك , در حالي كه اشك همچون مرواريد از چشمان مباركش جاري بود يافتم. علت آن وضع را سئوال كردم.



حضرت فرمود: مگر نمي داني در چنين روزي جد ما حسين (ع) شهيد شده است (4 ) نقل است كه حضرت امام جعفر صادق (ع) به « ابوهارون مكفوف » دستور مي دهد مرثيه بسرايد. او مرثيه خود را مي خواند و امام (ع) به سختي مي گريد. صداي گريه امام صادق (ع) موجب مي شود شيون زناني كه پشت پرده حضور داشتند در عزاي امام حسين (ع) بلند شود. ( 5 ) حضرت امام رضا (ع) درباره سوگواري پدر بزرگوارش حضرت امام موسي بن جعفر (ع) چنين مي فرمايد: « روش هميشگي پدرم امام موسي بن جعفر (ع) اين بود كه هرگاه ماه محرم مي رسيد پيوسته اندوهناك بود و خنده اي در چهره نداشت, تا دهه عاشورا سپري شود. روز عاشورا هم , روز گريه و سوگواري و مصيبت او بود. ( » 6 )



درباره عزاداري حضرت ثامن الحجج علي بن موسي الرضا (ع ) چنين آمده است: امام رضا (ع) « دعبل بن علي خزاعي » كه شاعر معروف و دوستدار اهل بيت (ع) بود را در ايام سوگواري حضرت اباعبدالله (ع ) به حضور مي پذيرد و به او به عنوان ياري دهنده اهل بيت (ع) خوش آمد مي گويد و سپس از وي مي خواهد در مصائب جدش حضرت امام حسين (ع) مرثيه بسرايد. دعبل به مرثيه سرايي مي پردازد, حضرت امام رضا (ع) پرده اي نصب مي كند تا اعضاي خانواده پشت آن قرار گيرند. با ادامه مرثيه سوزناك و طولاني دعبل, صداي زنان به شيون و گريه بلند مي شود. حضرت امام رضا(ع)از شدت گريه وسوگواري پرشور مجلس چندباراز حال مي رود. ( 7 ) با ذكر چند نمونه از عزاداري هاي سوزناك ائمه اطهار (ع) در مصائب حضرت اباعبدالله الحسين (ع,) مشخص مي شود كه برخلاف نگرش هاي سطحي و تهي از تحقيق و تدقيق نويسندگان به اصطلاح طرفدار نوانديشي ديني, عزاداري و مرثيه سرايي از دوره صفويه و شرايط آن روزگار و اهداف و انگيزه خاص حاكمان برنمي خيزد, بلكه اين شعائر بزرگ ديني داراي پيشينه و قدمتي ديرين مي باشد و ريشه در تاريخ و فرهنگ غني تشيع دارد و بنيانگذاران اصلي آن ائمه اطهار(ع) بوده اند.



2 موضوع دومي كه بايد مورد تامل و توجه قرار گيرد اين است كه بهطور يقين ذكر مصائب و عزاداري ها و گريستن ها و مرثيه سرايي ها براي حضرت اباعبدالله الحسين (ع) و فرزندان و اصحاب آنحضرت داراي فلسفه اي خاص مي باشد و از همين رو ائمه اطهار (ع) اين عمل را بسيار شايسته و داراي اجر و پاداش الهي معرفي كرده و خود با مراقبت هاي ويژه اي همواره عامل به آن بوده و ديگران را ترغيب و تشويق به برگزاري مراسم عزا و سوگواري مي كرده اند. يكي از مهمترين فلسفه هايي كه مي توان براي عزاداري و مرثيه سرايي در اسلام ذكر كرد, زنده ماندن « راه حسين (ع » ) و شهداي كربلا براي همه عصرها و نسلهاي بشر است. اصرار ائمه اطهار (ع) بر تداوم عزاداري و مرثيه سرايي جز اين نيست كه آن بزرگواران مي خواستند واقعه كربلا به صورت يك مكتب بزرگ تعليمي و تربيتي براي جوامع اسلامي باقي بماند و انسانهاي تشنه حقيقت همواره به راه و اهداف و آرمانهاي والاي حضرت اباعبدالله الحسين (ع) اقتدا نمايند.



ارزشهاي بزرگ و تعاليم و آموزشهاي انسان سازي كه در متن اين مكتب الهي نهفته است نه تنها براي جهان اسلام, كه براي همه بشريت آموزنده و راه گشا مي باشد. با توجه به اينكه « گريه » از زيباترين و از سويي ديگر شديدترين حالات عاطفي و احساسي انسان محسوب مي شود, طبيعي است كه مهمترين و استوارترين رشته پيوند بين هر انسان و مكتب و تفكري است كه او براي ارزشها و قوانين و آرمانهاي اسوه هاي عيني و عملي آن اشك مي ريزد. كساني كه براي حضرت اباعبدالله الحسين (ع) و شهداي كربلا اشك از ديدگان جاري مي سازند و اين عمل را « آگاهانه » و « خالصانه » و « صادقانه » انجام مي دهند, با مكتب حسين (ع,) آرمانهاي والايي كه آن پيشواي حق براي اعتلاي آنها مبارزه كرد, و ارزشهاي مقدسي كه اساس و بنيان زندگي سالم و بالنده دنيوي و اخروي انسانها بر آنها استوار و پايدار مانده است, ارتباط برقرار مي كند و خود را در حماسه حسيني حاضر مي بيند و مسئول در برابر حقيقت مقدسي كه جانهاي پاك و مطهر شهداي كربلا براي دوام و بقاي آن بر سر نيزه ستمكاران رفت. فلسفه ديگر عزاداري و مرثيه سرايي و تشكيل مجالس و محافل سوگواري براي حضرت امام حسين (ع,) حفظ بينش و آگاهي هاي « سياسي » در هر عصر و زمانه و « دشمن شناسي » و مقابله صحيح فكري و عملي با سلطه جويان و اصحاب جور و ظلم يعني كساني كه با اساس دين اسلام و تعاليم حياتبخش و جاودان آن سرستيز و عداوت دارند و همه انرژي و امكاناتشان را براي هدم و حذف قرآن از صحنه ها و عرصه هاي مختلف حيات دنيايي مسلمانان مهيا كرده و به فعليت انداخته اند, مي باشد.



در تعاليم ائمه اطهار (ع) آموزشهايي مشاهده مي كنيم كه به وضوح به بهره برداري شايسته از مجالس عزاداري و مرثيه سرايي براي مقابله تبليغي و سياسي عليه دشمنان اسلام, ترغيب و تشويق مي نمايند. حضرت امام جعفر صادق (ع) به « عبدالله بن حماد بصري » فرمود: « به من خبر رسيده كه در نيمه شعبان گروهي از نواحي كوفه و مردمي ديگر بر سر مزار حسين (ع) مي آيند, و نيز زناني براي آن حضرت نوحه گري مي كنند, و عده اي قرآن مي خوانند و پاره اي حوادث كربلا را بيان مي كنند, و دسته اي نوحه سرايي مي كنند و گروهي ديگر مرثيه مي خوانند » عبدالله بن حماد بصري پاسخ مي دهد: فدايت شوم آري, من نيز پاره اي از آنچه مي فرمائيد را ديده ام. امام صادق (ع) فرمود: « سپاس خدا را كه در ميان مردم گروهي را قرار داد كه نزد ما مي آيند و ما را حمايت مي كنند و براي ما مرثيه مي خوانند, و دشمنان ما را كساني قرار داد كه بر آنان خرده مي گيرند خويشان ما يا غير آنها, و نيز آنان را تهديد مي كنند و اعمالشان را زشت مي شمرند. ( » 8 ) اين موضعگيري صريح و روشن حضرت امام صادق (ع) درباره تجمع سوگواران بر سر مزار حضرت اباعبدالله الحسين (ع) و عزاداري و مرثيه سرايي آنان و نيز تهديد و تقبيح دشمنان توسط ايشان, به فلسفه سياسي سوگواري و نوحه سرايي براي شهداي كربلا اشارت دارد.



در سخنان آگاهي بخش حضرت امام خميني, فراوان به جنبه سياسي عزاداري و مرثيه سرايي براي حضرت اباعبدالله (ع) اشاره شده است كه نمونه ذيل يكي از آنهاست: « اينكه در روايات ما براي يك قطره اشك براي مظلوم كربلا آنقدر ارزش قائلند, حتي براي تباكي (به صورت گريان درآمدن ) ارزش قائلند, نه از باب اين است كه سيد مظلومان احتياج به اين كار دارد, و نه اين است كه فقط براي ثواب بردن شما و مسلمين شما باشد, گر چه همه ثواب ها هست, لكن چرا اين ثواب را براي اين مجالس عزا آنقدر عظيم قرار داده شده است و چرا خداوند تبارك و تعالي براي اشك و حتي يك قطره اشك و حتي تباكي, آنقدر ثواب داده است كم كم اين مساله از ديد سياسي اش معلوم مي شود.. . علاوه بر آن امور عباديش و روحانيش, يك مساله مهم سياسي در كار بوده است. . . مهم , آن جنبه سياسي است كه ائمه ما در صدر اسلام نقشه اش را كشيده اند كه تا آخر باشد و آن, اين اجتماع تحت يك بيرق, اجتماع تحت يك ايده, و هيچ چيز نمي تواند اين كار را به مقداري كه عزاي حضرت سيدالشهدا در او تاثير دارد, تاثير بكند. ( » 9 ) با توجه به آنچه در اين نوشتار از نظر گذشت اين نتيجه حاصل است كه اولا عزاداري و مرثيه سرايي براي حضرت اباعبدالله الحسين (ع) و شهداي كربلا معلول شرايط سياسي و اجتماعي و فرهنگي خاص دوره صفويه نيست, بلكه ريشه اي عميق و مستحكم در تاريخ و فرهنگ تشيع دارد و بنيان گذاران وترغيب كنندگان و ترويج دهندگان اصلي آن ائمه اطهار (ع) مي باشند. سخنان و سيره و روش عملي آن بزرگواران درباره ضرورت تداوم سوگواري و گريه بر عزاي سالار شهيدان حضرت امام حسين (ع) و تاكيد بر جنبه هاي اجتماعي و سياسي و فرهنگي آن و نيز اجر و پاداش الهي كه بر اين مراسم و مراثي مترتب ساخته اند, دليل روشن و صريح و پشتوانه اي راسخ است بر اصالت اين عمل بزرگ و ضرورت استمرار آن در همه اعصار و زمانها.



ثانيا گريه و مراثي و نوحه سرايي براي سالار شهيدان, امري است با اهداف و انگيزه ها و فلسفه هاي مقدس كه زنده نگهداشتن اسلام و احياي راه و آرمانهاي الهي حضرت اباعبدالله الحسين (ع) از مهم ترين آنها محسوب مي شود. با اين ادله روشن و متكي بر متون روايي و سيره و روش عملي و عيني ائمه اطهار (ع) درباره ارزش والاي عزاداري و مرثيه سرايي براي حضرت اباعبدالله الحسين (ع) و فلسفه ها و آثار فرهنگي و سياسي و اجتماعي آن, اكنون اين پرسش مطرح است كه آيا نبايد در گفته ها و نوشته هاي كساني كه خود را روشنفكر و نوانديش مي نامند وبه اظهارات سطحي و فاقد علم و بينش درباره حقايق مسلم ديني مي پردازند ترديد نمود و اين ديدگاهها را با اهداف و مطامع حزبي و سياسي آنها پيوند زد نكته اي كه بايد در پايان به آن اشاره كنيم اين است كه اگر چه عزاداري و مرثيه سرايي براي حضرت اباعبدالله الحسين (ع) و فرزندان و اصحاب فداكارش اصلي است متقن و داراي فلسفه و آثار فرهنگي و سياسي در هر عصر و زمان, لكن بايد توجه داشت كه ما در صورتي مي توانيم از اين شعائر مقدس بهره وري بهينه و شايسته نمائيم كه با مراقبت هاي ويژه و آگاهانه, اين مراسم را آنگونه كه مورد رضايت و خشنودي خدا و پيشوايان و ائمه دين (ع) است برگزار نمائيم. اين دقت و مراقبت هاي خاص مربوط مي شود به رعايت دو وظيفه و مسئوليت مهم كه عبارتند از: و مسئوليت مهم كه عبارتند از: 1 همراه با نوحه گري و مرثيه سرايي , همواره به مطالعه دقيق در تاريخ عاشورا و بررسي شرايطي كه منجر به قيام حضرت عاشورا و بررسي شرايطي كه منجر به قيام حضرت اباعبدالله الحسين (ع) عليه حكومت بني اميه شد بپردازيم.



يكي از عواملي كه موجب زنده ماندن راه و آرمانهاي امام حسين (ع) مي گردد رشد آگاهي و بينش نسبت به فلسفه قيام كربلا و انگيزه هاي مقدس حضرت اباعبدالله (ع) از اين حركت پرشور تاريخي است و از همين رو فزوني مطالعه و تدقيق و تحقيق در اين نهضت مقدس و الهي, گريه و سوگواري بر حضرت امام حسين (ع) را ارزش و جهت خاصي مي دهد. 2 بايد به شدت از تاثير بدعت و تحريف هايي كه در طول تاريخ توسط غفلت ها و يا دستهاي پيدا و پنهان عوامل و عناصر مغرض در عزاداري ها و مرثيه سرايي ها راه يافته است جلوگيري كنيم. اين بدعت ها و تحريف ها كه در لابلاي برخي از كتب و مرثيه ها رخنه و نفوذ كرده اند, از ارزش والاي عزاداري براي سالار شهيدان مي كاهد و همه ما و از جمله مداحان و مرثيه سرايان مومن و آگاه و دلسوخته در جلوگيري از آنها مسئول مي باشيم. متفكر شهيد استاد مرتضي مطهري بخش قابل توجه اي از تحقيقات خود را به موضوع « تحريفات در مراثي » اختصاص داده اند و مجموعه اين بررسي در يكي از مجلدات كتاب ارزشمند « حماسه حسيني » منتشر شده است. پي نوشت ها: 1 مكارم الاخلاق , ص 316 بحار, ج 12 2 بحارالانوار, ج ,46 ص 109 3 وسائل الشيعه , ج ,10 ص 398 4 سفينه البحار, ج ,2 ص 196 5 كامل الزيارات , ص ,104 ره توشه راهيان نور, ص 342 6 وسائل الشيعه , ج ,10 ص 394 7 بحار, ج ,45 ص 257 8 لولو و مرجان , ص 3 حماسه حسيني , استاد مطهري , ج ,3 ص 91 9 صحيفه نور, ج ,16 ص 217 و 218