از اينجا است كه مي توان مطلب را از نظر بحث تاريخي اينطور عنوان كرد كه امام حسين را كي ها و چي ها شهيد كردند ؟ و همچنين كي ها و چي ها او را ياري كردند ؟ اما اينكه كي ها شهيد كردند يا كي ها ياري كردند معلوم است ولي اينكه چي ها شهيد كردند يا ياري ، بايد گفت امام حسين را طمع ملك ري و طمع پول ( كه " خولي " گفت : جئتك بغنا الدهر ) و رشوه رؤسا ( اما رؤساؤهم فقد اعظمت رشوتهم و ملئت غرائرهم ) و جبن و مرعوبيت عامه و ميل به جبران محبت يزيد كه ابن زياد مي خواست كدورت يزيد را از پدرش كه در ولايت عهد يزيد تعلل كرد جبران كندو خبث ذاتي امثال شمر و مستي و غرور و بدبختي و سبكسري شخص يزيد و از همه بالاتر فراموشي كاري عامه مردم كه مسلمانان بودند و معتقد و سيري به تاريخ شصت ساله خود نمي كردند و سابقه ها را فراموش كردندو گول ظاهر را مي خوردند [ شهيد كرد ] . اينكه چي ها امام را ياري كردند ، ايمان و توجه به تاريخ شصت ساله كه از كلمات امثال زهير پيدا است و حس فتوت و مردانگي و ايمان به غيب و امثال اينها بود .