شهر كوفه خاستگاه عبرت آموزي است. كوفه را سعد به ابي وقاص در سال 17 ق براي سكونت لشكريان بنا نهاد و رفته رفته گروهي از اصحاب و افراد ديگر در آن مسكن گزيدند. به طور كلي جمعيت كوفه به دو بخش عرب و غير عرب تقسيم مي شد، هسته اوليه كوفه از دو تيره ي «قحطاني» و «عدناني» تشكيل شده بود.

از بيست هزار خانه ي ساخته شده در آغاز تأسيس كوفه، دوازده هزار به يماني ها و هشت هزار به نزاري ها اختصاص داشت. [1] .

بخش ديگر به عرب هاي قبيله بني تغلب [2] تعلق داشت و عناصر غير عرب كوفه را گروه هاي بزرگي همچون «موالي» [3] ، «سرياني ها» [4] .


و «نبطي ها» [5] تشكيل مي دادند. [6] .

اندك اندك كوفه از مراكز مهم نظامي جهان اسلام شد. از نظر عقيدتي مي توان جامعه ي كوفه آن روز را به دو بخش مسلمان و غير مسلمان تقسيم كرد. بخش غير مسلمان كوفه را مسيحيان عرب بني تغلب، مسيحيان نجران، نبطي ها، يهوديان رانده شده از شبه جزيره ي عرب در زمان عمرو... تشكيل مي دادند. [7] اين بخش در مجموع شمار ناچيزي از كل جمعيت كوفه را تشكيل مي داد. بخش مسلمان كوفه را مي توان شامل شيعيان علي عليه السلام، هواداران بني اميه، خوارج و بي تفاوت ها دانست. شيعيان هم به دو بخش بزرگان و شهروندان عادي تقسيم مي شدند. از بزرگان شيعه مي توان از افرادي همچون سليمان بن صرد خزاعي، مسيب بن نجبه ي فرازي، مسلم بن عوسجه، حبيب بن مظاهر اسدي، ابوثمامه ي صائدي و... نام برد. «اين افراد عميقا به خاندان نبوت عشق مي ورزيدند و همين ها بودند كه پس از مرگ معاويه با امام حسين عليه السلام نامه نگاري كردند.» [8] .

نقطه ي تاريك نهضت كوفه، غيبت آنها و تنها ماندن مسلم بن عقيل و سرگرداني او در كوچه هاي كوفه است. گرچه برخي از اين افراد چون حبيب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه و ابوثمامه ي صائدي را در صحنه ي كربلا حاضر مي بينيم، اما نشاني از ديگر بزرگان، مانند سليمان بن صرد خزاعي، رفاعة بن شداد بجلي و مسيب بن نجبه فرازي نمي يابيم. توبه ي


اين افراد پس از واقعه ي كربلا و تشكيل نهضت توابين شاهد خوبي بر بي ارادگي آنها در پيوستن به نهضت امام حسين عليه السلام است.

شيعيان عادي كه در صد قابل توجهي از مردم كوفه را تشكيل مي دادند، گرچه به خاندان عصمت و طهارت علاقه ي وافري داشتند اما رفتار والياني همچون «زياد» و پسرش با آنان و نيز سياست هاي كلي امويان در تشيع زدايي جامعه ي اسلامي از آنان زهر چشم سختي گرفته بود، به گونه اي كه تا احتمال پيروزي بالا نبود وارد نمي شدند و شايد علت نامه نگاري آنان و پيوستن به نهضت مسلم و قيام مختار به جهت احتمال بالاي پيروزي اين نهضت ها بود. لذا به محض اين كه بوي شكست نهضت مسلم به مشامشان خورد از صحنه خارج شدند و او را تنها گذاشتند، اما بسياري از آنان بعدها در نهضت توابين و قيام مختار شركت كردند.

«در ميان هواداران بني اميه كساني چون عمرو بن حجاج زبيدي، يزيد بن حرث، عمرو بن حريث، عبدالله بن مسلم، عمارة بن عقبه، عمر بن سعد و مسلم بن عمرو باهلي از چهره هاي شاخص آنها به شمار مي آمدند.» [9] در صد قابل توجهي از مردم كوفه طرفدار معاويه بودند. با توجه به اين بيست سال هم از حكومت امويان در كوفه مي گذشت و آنها توانسته بودند رشد فراواني بكنند، اين افراد، هنگامي كه از پيشرفت كار مسلم بن عقيل و ضعف و سستي نعمان بن بشير، والي كوفه، احساس خطر كردند به شام نامه نوشتند و از يزيد چاره جويي كردند.

سران و بزرگان بيشتر قبايل از اين گروه بودند و اين باعث گرايش بسياري از مردم به اين سمت شده بود.


خوارج كوفه پس از سركوب شدن در جنگ نهروان، در زمان معاويه و در پي سياست هاي غير اسلامي، كه ناراضيان بسياري فراهم آورده بود، قدرت گرفتند و در سال 43 ق در زمان فرمانداري مغيرة بن شعبه قيامي را به رهبري «مستور بن علقه »ترتيب دادند كه به شكست انجاميد. «زياد بن ابيه» پس از تصدي فرمانداري كوفه در سال 50 ق نقش مهمي در سركوب آنان داشت. اما پنج سال پس از مرگ «زياد» در سال 58 ق شاهد قيام آنان به رهبري «حيان بن ظبيان» هستيم كه عبيدالله بن زياد پس از گرفتن زمام امور كوفه به سركوب آنها پرداخت. [10] از اين رو مي توان گفت كه در واقعه ي كربلا نمي توانيم نقش چنداني از اين گروه سراغ داشته باشيم.

شايد بتوان گفت بيشترين سهم جمعيت كوفه در واقعه ي كربلا از آن افراد بي تفاوت و نان به نرخ روز خور بود كه قصدي جز پر كردن شكم و رسيدن به هوس هاي خود نداشتند. اينان، هنگامي كه پيروزي لشكر مسلم بن عقيل را نزديك ديدند به آنان پيوستند، اما با ظهور آثار شكست، به سرعت صحنه را خالي كردند و فشار رواني فراواني به طرفداران واقعي نهضت وارد آوردند و سهم زيادي در شكست نهضت مسلم داشتند. آنان در پي وعده و وعيدهاي ابن زياد، به سپاه كوفه در كربلا پيوستند و با امام حسين عليه السلام جنگيدند و سرانجام او را به شهادت رساندند.