مقدمه
فاجعه خون بار و غم انگيز شهادت سرور شهيدان ، حضرت امام حسين (ع) اثري عميق و تألمي جبران ناپذير بر دل هاي امت اسلامي و آزاد انديشان جهان نهاد.
از روز دهم محرم سال 61 ه.ق كه اين حادثه دل خراش روي داد تاكنون ، امت اسلامي و دوست داران آن حضرت ، در شهادت مظلومانه او و يارانش و اسارت اهل بيت گرامي پيامبر عزادار بوده و اشك ماتم ريخته اند.
تشكيل مجالس سوگواري و خواندن مرثيه و نيز سرودن شعرهاي جانگدازي كه بيان كننده مظلوميت و حقانيت آن امام و منعكس كننده جنايت هاي بي نظير و قساوت قلب دشمنان آن حضرت باشد، همواره از سوي مسلمانان مورد توجه بوده و اكنون به صورت ، يكي از كهن ترين «سنت »هاي تغييرناپذير الهي در آمده است .
بسياري از حركت هاي عظيم اجتماعي در تاريخ بشر (پس از شهادت امام حسين (ع)) از نهضت بزرگ امام حسين الهام گرفته و از همين مجالس آغاز شده است .
سنت سوگواري بر امام حسين و يارانش از آغازين روزهاي پس از شهادت آن امام همام پاي گرفت و روز به روز بر غناي آن افزوده گشت .
مرحوم شيخ مفيد در كتاب «مجالس » و شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي در كتاب «امالي » در روايتي كه سلسله سند آن به صورت پيوسته به ابراهيم بن راجه مي رسد، مي گويند:
«نخستين كسي كه در شهادت حسين بن علي (ع) مرثيه خواند، (مردي ) از قبيله بني سهم بن عود بن غالب بن عقبه بن عمرو السهمي بود.
از سروده هاي او در «رثاي » امام حسين اين است :
مررت علي قبر الحسين به كربلا
ففاض عليه من دموعي غزيرها
و مازلت أرثيه و أبكي لشجوه
و يُسْعِدُ عيني دمْعُها و زفيرُها
و بكيت من بعد الحسين عصايبا
أطافت به من جانِبَيْها قبورُها
سلام علي اهل القبور به كربلا
و قل لها مني سلام ٌ يزورها
سلام بآصال العشي و باالضحي
تؤديه نكباءُ الرياح و مورها...»
در كربلا به آرام گاه حسين (ع) گذر كردم . پس از چشمانم آبي بسيار جاري شد. تا زنده ام ، براي حزن و اندوه حسين مرثيه مي خوانم و اشك چشم و ناله هايم مرا ياري مي كند. پس از حسين (ع) بر ياران او مي گريم ، آناني كه قبرهايشان به واسطه حسين از دو سمت طواف مي شوند. سلام بر شهيدان گورستان سرزمين كربلا و بر اهل آن قبرستان ، از من به آنان سلامي بازگو كن كه آنان را زيارت كند. سلام به هنگام عصر، شب و روز در هنگامي كه بادهايي از شمال شرقي مي وزد و غباري كه از باد برمي خيزد، آن را مي رساند.»
برخي از منابع ، اشعار ديگري از شاعر ياد شده ، نقل كرده كه محتواي آن نشان مي دهد در روزهاي نخستين شهادت امام و پيش از به خاك سپرده شدن اجساد مطهر، آن را سروده بوده است .
با گذشت زمان ، برپايي مجالس سوگواري و سرودن شعر در رثاي امام حسين (ع)، روز به روز قوت مي گرفت .
شاعران نام داري چون فرزدق ، كميت ، دعبل خزاعي و... و انديشه وراني چون سيّدرضي ، سيد مرتضي ، سيد بحرالعلوم و ديگر صاحب نظران اسلامي چون اسماعيل بن عباد، خالد بن معدان ، ابن حماد، ابومنصور بن علي القطيفي معروف به قطان ، عبدالسلام بن محمد قزويني بغدادي ، صاحب بن عباد، عطيه كوفي ، سفيان صوري ، نقيب بغدادي ، ابوالحسن علي بن احمد جرجاني و ده ها صاحب نظر ديگر كه بيشتر آنان از اهل سنت و جماعت هستند، اشعار سودمندي در رثاي امام حسين (ع) سروده اند.
پيشوايان مذهب هاي فقهي چون امام ابوحنيفه ، امام شافعي ، امام مالك و امام احمد بن حنبل و شاگردان برجسته آنان ، در عزاي سرور شهيدان مرثيه خوانده اند. امام شافعي در سوگ امام حسين (ع) اشعاري سروده است كه بخشي از آن را ياد مي كنيم :
«تأوَّه قلبي و الفواد كئيب
و أرّق َ نوعي و السُّهادُ عجيب
و ممّا نضي جسمي و شيَّب َ لمتي
تصاريف ايام ٍ لهن ّ خطوب ٌ
فَمَن ْ مُبْلِغ عنّي الحسين رسالَة
و ان كَرِهتها انفس و قلوب
ذبيح بلا جرم ٍ كأن ّ قميصه ُ
سبيغ ٌ بماءٍ الاُرجوان خضيب ٌ
فللسيف إعوال ٌ و للرُّمح رَنّه
و للخيل من بَعْدَ الصَّهيل نحيب ٌ
تزلزلت الدنيا لال محمد
و كادت لهم صم ّ الجبال تذوب
و غارت نجوم و اقشعرّت كواكب
و هتك ّ استارٌ و شق َ جيوب
يصلي علي المبعوث من آل هاشم
و يغزي نبوه ان ّ ذا لعجبي
قلبم آه كشيد و دلم اندوه گين گرديد. خوابم به بيداري منجر گرديد و بيداري من عجيب بود. آنچه بدنم را لاغر كرد و موي سفيدم را سفيدتر نمود، حوادث روزهايي بود كه بسيار دشوار و ترس آور است . پس چه كسي از من به حسين (ع) درستي رسالت او را مي رساند؟ گرچه نفس ها و قلب ها(ي ناپاك ) از آن كراهت دارد. كشته شده بي گناهي كه پيراهنش با رنگ قرمز(خون بدنش ) رنگين و خضاب گرديد. پس براي شمشير گريه اي با صداي بلند است و براي سر نيزه ، نوحه و زاري و براي اسب ها ناله اي است . دنيا براي آل محمد به زلزله آمد، كوه ها براي آنان ندبه مي كنند. ستاره هاي در ماتم و غوغا فرو رفته اند و موي بر تن كواكب راست شده و جامه بر تن دريده و گريبان چاك كرده اند. بر فرستاده شده اي از آل هاشم درودي مي فرستند و با فرزندان او مي جنگند. اين عجيب است . اگرگناه من دوستي آل محمد است ، پس هرگز از اين گناه توبه نمي كنم . آنان شفيعان من در روز محشر هستند، هنگامي كه براي نگاه كنندگان ، دشواري من آوري باشد.
سوگواري بر امام حسين (ع) تنها به آدمي زادگان اختصاص ندارد، بلكه جنيان نيز در ماتم آن شهيد بزرگ عزاداري كرده و اشعاري سروده اند.
متفكر شهيد مرتضي مطهري در اين باره گويد:
«در قمقام ، صفحات 509 تا 513، قسمت زيادي از مراثي جني ها به صورت شعر نقل شده است .»
خاندان رسالت و پيشوايان معصوم شيعه نيز، بي ترديد از ترويج كنندگان اصلي اين سنت بوده اند. روضه هاي سوزناك حضرت زينب كبرا (س) و امام سجاد (ع) در دوران اسارت و پس از آن و نيز برگزاري مراسم سوگواري توسط امام باقر و امام صادق (ع) سند زنده اين حقيقت است .
از آنچه كه بيان شد به خوبي فهميده مي شود، سنت سوگواري بر شهداي كربلا، از اوّلين روزهاي بعد از حادثه آغاز شده و تا اين زمان ، لحظه به لحظه بر شور و حال آن اضافه گرديده است .
بسياري از بزرگان و صاحب نظران اسلامي - از فرق مختلف - در گسترش اين سنت تلاش ورزيده و همواره به آن اهتمام داشته اند. اما در عين حال ، برخي از دشمنان آل پيامبر (ص) كه هميشه در تلاش بوده اند تا انوار الهي را خاموش نمايند، در كنار بعضي ديگر از عقايد ديني مذهبي مسلمين ، سنت سوگواري بر امام حسين (ع) را نيز زير سئوال برده اند.
در ميان اين دسته ، احمد تقي الدين ابن تيميه كه پايه گذار مباني فكري و اعتقادي وهابيت بود، بيشترين لجاجت را به خرج داده است .
ما در اين نوشتار، نگاهي گذرا به ديدگاه ابن تيميه (به عنوان علم دار مخالفت بااين سنت ) و پيروان او مي پردازيم . آن گاه به طرح مسئله سوگواري بر امام حسين مي پردازيم و در آن از «جايگاه » سوگواري در كتاب و سنت ، «سوگواري بر امام حسين در متون معتبر شيعه و سني » سخن خواهيم گفت .