اسانيد شيخ طوسي از طريق سه زنجيره به حسن بن فضال مي رسد:

اول: به واسطه كليني در كافي كه عبارتند از:

شيخ طوسي از شيخ مفيد، و او از جعفر بن محمد بن قولويه، از شيخ كليني در كافي، و او كه از علي بن ابراهيم، از پدرش ابراهيم بن هاشم، از حسن بن علي بن فضال از ظريف كه شرح حال آنها از اين قرار است:

1 - ابراهيم بن هاشم قمي:

كشي گفته است كه ابراهيم بن هاشم قمي از اصحاب حضرت موسي كاظم (ع) بوده و نجاشي گفته كه او كافي بوده كه به قم نقل مكان كرده و نخستين كسي است كه احاديث كوفيان را در قم انتشار داده و كتابهايي هم نوشته است؛ از آن جمله... كه از وجود آنها... از طريق علي بن ابراهيم از پدرش ما را آگاه ساخته اند.

شيخ طوسي گفته است كه مي گويند او به خدمت امام رضا (ع) رسيده است و كتابهايي را من از او سراغ دارم... كه گروهي از ياران ما، از جمله... همگي از طريق علي بن ابراهيم بن هاشم از پدرش ما را از وجود آنها آگاه ساخته اند و در جامع الرواة نيز رواياتش آمده است. [1] .

2 - علي بن ابراهيم هاشم قمي

نجاشي گفته است كه ابوالحسن مردي ثقه در حديث مورد اعتماد و اطمينان و صحيح المذهب بوده و حديث بسيار شنيده و روايت كرده است. وي كتابهاي... را تصنيف كرده كه از وجود آنها و اجازه ديگر احاديث و كتابهايش... ما را آگاه ساخته اند.

شيخ طوسي گفته است: او را كتابهايي بوده، از آن جمله... كه گروهي از وجود آنها از طريق علي بن ابراهيم ما را آگاه ساخته اند، مگر يك حديث را كه او آن را از كتاب شرايع در حرمت گوشت شتر مستثني كرده است و گفته است كه من آن را روايت نمي كنم.

او داستان ازدواج ام الفضل را به وسيله مأمون به حضرت امام جواد محمد بن علي (ع) روايت كرده كه ما آن را با اسناد نخستين آورده ايم.

در جامع الرواة نيز رواياتش معرفي شده است. [2] .

3 - حسن بن علي بن فضال تيمي كوفي

نجاشي گفته است كه او از اصحاب امام رضا (ع) بوده و ابن شاذان... از حسن، از وجود كتاب زهد او ما را آگاه ساخته است. و نيز ابن شاذان از... از كتاب متعه، يكي ديگر از كتابهايش، و نيز كتاب رجال او ما را باخبر ساخته است.

حسن بن علي بن فضال در سال 224 هجري درگذشته است.

شيخ طوسي در فهرست خود از او چنين ياد كرده است: او از خواص امام رضا (ع) بوده و كتابهايي هم داشته كه از آن جمله... است. و ما را از تمامي رواياتش گروهي از ياران ما... آگاه ساخته اند. در جامع الرواة نيز رواياتش ‍ آمده است. [3] .

دوم: زنجيره ديگري از شيخ طوسي بن ابن فضال، به غير از زنجيره راويان كليني.

شيخ طوسي از حسين بن عبيدالله و ابوالحسين بن جيد و هر دوي آنها از احمد بن محمد بن يحيي از عباس بن معروف از حسن بن علي بن فضال از ظريف بن ناصح. و مشخصات هر كدام عبارت است از:

1 - حسين بن عبيدالله بن ابراهيم الغضايري

نجاشي درباره او گفته است: بزرگ و شيخ ما ابوعبدالله (ره) را تأليفاتي است.

از آن جمله... كه اجازه نقل مطالب همه آنها و تمامي رواياتش را به ما داده و در سال 411 هجري دنيا را وداع گفته است.

شيخ طوسي درباره او در كتاب رجالش مي گويد: ما از او حديث شنيده ايم و او اجازه نقل تمامي رواياتش را به ما داده است. [4] .

2 - علي بن احمد بن محمد بن ابي جيد قمي

در جامع الرواة و مجمع الرجال از او چنين تعريف شده است: ابوالحسين، شيخ نجاشي و طوسي بوده است. و در شرح مشيخه التهذيب آمده است: علي بن احمد بن محمد از احمد بن محمد بن يحياي عطار (م 356) اخذ حديث كرده و از وي اجازه روايت دريافت نموده است.... [5] .

3 - احمد بن محمد بن يحيي عطار قمي

شيخ طوسي درباره او گفته است: حسين بن عبيدالله و ابوالحسين بن ابي جيد از او اخذ حديث كرده اند. حسين بن عبيدالله در سال 356 از او حديث كرده و اجازه روايت از او دريافت داشته است. شيخ طوسي زنجيره روايات خودش را تا وي در مشيخة التهذيب آورده و در جامع الرواة نيز رواياتش تعريف شده است.

4 - عباس بن معروف، ابوالفضل مولي جعفر بن عبدالله اشعري، از اصحاب امام رضا و امام هادي (ع) بوده است.

نجاشي در تعريف او گفته است: قمي، مردي ثقه است. كتاب ادب و... از او است و... از تمامي احاديث و مصنفاتش ما را آگاه ساخته اند.

شيخ طوسي نيز گفته است: او را كتابهايي متعدد است كه عده اي از ياران... از وجود آنها ما را باخبر كرده اند تعريف رواياتش در جامع الرواه آمده است. [6] .

سوم: زنجيره ديگري است از شيخ طوسي به ابن فضال به غير از سلسله راويان كليني به اين شرح:

شيخ طوسي، از شيخ مفيد، از ابوجعفر شيخ صدوق، از محمد بن حسن بن وليد، از محمد بن حسن صفار، از احمد بن محمد بن عيسي، از حسن بن علي بن فضال كه شرح حال آنها از اين قرار است:

احمد بن محمد بن عيسي، ابوجعفر اشعري قمي

نجاشي گفته است بزرگ محدث قميها و بلندآوازه و فقيه ايشان بوده است.

او به خدمت امام رضا و ابوجعفر ثاني و ابوالحسن عسكري - عليهم السلام - رسيده است.

كتابهاي متعددي تاليف كرده كه از آن جمله... است و ما را از وجود آنها... آگاه ساخته اند.

شيخ طوسي نيز گفته است: به تمامي كتابها و روايات او، عده اي از يارانمان ما را آگاه ساخته اند كه از آن جمله ابن ابي جيد و... مي باشند. و تعريف رواياتش نيز در جامع الرواة آمده است. [7] .

از اين سه طريق ياد شده شيخ طوسي از ظريف بن ناصح، از عبدالله بن ايوب، از ابن ابي عمرو طبيب از امام صادق (ع) روايت كرده است.

اين اسانيد مجموعه اول بود. اينك سلسله سند مجموعه دوم را به شرح زير مي آوريم.