بازگشت

نتيجه گيري


از مباحث پيشين روشن گرديد كه بسياري از حركتهايي كه داعيه احياگري داشته اند نه تنها دين را احيا نكرده از خرافات و انحرافات پاكسازي نكردند؛ بلكه خود موجب پيدايش انحراف جديدي در دين گرديده اند؛ برخي از آنان راه افراط را پيموده و به بهانه احياي دين هرگونه تأويل و تفسيري را در دين مجاز شمرده اند و عده اي ديگر راه تفريط را در پيش گرفته و با حربه احياي دين با هر گونه نوآوري و پويايي دين به مبارزه برخاسته اند و چهره اي خشك و انعطاف ناپذير از دين به نمايش گذاشته اند.

حال، بايد ديد كه چرا اين جريانها موفق نبوده اند؟ چه علل و عواملي باعث انحراف آنان شده است؟

آفات و خطرهاي احياي دين را نمي توان در چند عامل خاص منحصرساخت. آفت زدگي در هر حركتي متناسب با اوضاع سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي زمان خود، معلول علل و عوامل ويژه اي است كه مي توان چند عامل را به عنوان عوامل مشترك برشمرد از آن جمله: فاصله از سنت، تكيه بر قياس و رأي، ضعف توان علمي، بي ايماني و هواپرستي، عوامل سياسي و...