متني كه هنگام زيارت مرقد پاك امام حسين «ع » و هر يك از امامان معصوم و ذريه پاك پيامبر و شهداي اهل بيت خوانده مي شود، دعايي كه به عنوان تشرف باطني براي ائمه و امامزادگان مي خوانند و حاوي سلام و درود زائر نسبت به مدفون در آن مرقدهاست.

از آنجا كه «زائر» را ادب و معرفت شرط است، پس سخني كه هنگام زيارت بر زبان مي آورد، بايد والا و عارفانه و مؤدبانه باشد.هر زائر مي تواند از پيش خود و به زبان خود، جملاتي و نيايش و دعايي را به عنوان زيارتنامه بخواند، ولي در منابع ما، متوني به نام «زيارتنامه » نقل شده كه سند آنها به ائمه مي رسد و به عنوان «زيارتهاي ماثوره » شناخته مي شود.علماي دين، كتب متعددي بصورت مجموعه هاي زيارات، تدوين كرده اند، كه آميخته اي است از زيارتهاي مستند و منقول از معصومين و زياراتي كه انشاي علماي بزرگ است.در اين ميان، آنچه از ائمه نقل شده، بسيار است، همچون زيارتهاي: امين الله، جامعه كبيره، وارث، عاشورا و زيارت اربعين.كتابهاي دعا و زيارات نيز بسيار است، همچون: مصباح المتهجد، مفاتيح الجنان، مزار، بحار الانوار (جلد زيارات).

دقت در مضامين و محتواهاي زيارتنامه ها بسيار مفيد است.مفاهيم كلي كه در زيارات ديده مي شود، بسيار است، از جمله: محبت، مودت، موالات، اطاعت، صلوات، سلام، عهد، شفاعت، توسل، وفا، دعوت، نصرت، تسليم، تصديق، صبر، تولي و تبري، مواسات، نماز، زكات، زيارت، تبليغ، وراثت، مساعدت، معاونت، سعادت، رضا، خونخواهي، جنگ و صلح، امر به معروف و نهي از منكر، تقرب به خدا، برائت از دشمنان، ولايت، فوز، نصيحت، جهاد، فدا شدن و... دهها عناوين و مفاهيم كلي كه از مطالعه فقرات زيارتنامه ها برمي آيد.اوصافي كه در زيارتنامه ها آمده، برخي كلي و قابل انطباق بر همه ائمه و معصومين است، و برخي هم به تناسب وضعيت زندگي و شهادت امام خاص يا امامزاده و شهيد بخصوصي به كار رفته است.محورهاي كلي مفاهيمي كه در زيارتنامه ها آمده است، مي تواند اينگونه فهرست شود:

-مسائل اعتقادي، توحيد، نبوت، صفات خدا...

-شناخت ائمه، اوصاف، فضايل و مقاماتشان.

-تاريخ زندگي و عملكرد اولياء دين و مظلوميتهايشان.

-پيوندهاي «ولايي » بين زائر و پيشوا و همسويي در فكر و موضع و عمل و اقدام.

-افشاگري بر ضد ستمگران حاكم و جنايتهايشان نسبت به طرفداران «حق » وطالبان «عدل ».

-تولي و تبري، شفاعت، توسل، دعا و... معارفي از اين قبيل.

-طرح آرمانهاي والا و خواسته هاي متعالي و نيازهاي برتر.

-و برخي موضوعات ديگر.در واقع، يك سري معارف ديني و ارزشهاي مكتبي و فضايل رفتاري در قالب فقرات زيارتنامه، از طريق ائمه به شيعيان و زائران آموخته شده است.زيارتنامه ها، نوعي اعلام مواضع اعتقادي، اخلاقي و سياسي است كه توسط زائر، در مقدسترين مكانها، با زباني رسا ابراز مي شود.

«سلام » ها و «لعن » ها، محور عمده ديگري در زيارتنامه هاست، بخصوص آنچه به شهداي عاشورا مربوط مي شود.سلام به امام و پيامبر و شهيد مورد زيارت، و لعنت به دشمنان، ظالمان، غاصبان، شريكان جور، همدستان ظالم، راضيان به ستم، زمينه سازان ظلم.

«حب و بغض »، جلوه ديگري از اصل مهم «تولي » و «تبري » است كه با عبارات مختلف در زيارتنامه ها آمده است، از ساده ترين شكل آن كه حالت قلبي است، تاشديدترين صورت بروني آن كه با عنوان «حرب » و «سلم » مطرح شده است. «بيعت »، عنصر ديگري در زيارتنامه هاست. پيمان و ميثاق زائر با امام و شهدا. «جهاد»، محتواي زنده ديگري در راستاي عملكرد اولياء خدا. مثلا در مورد پيامبر خدا، امير المؤمنين، حمزه سيد الشهدا، امام حسن، امام حسين، شهداي احد، شهداي كربلا و... تعبير «جهاد» به كاررفته است، با خطابهايي چون: «جاهدت في سبيل الله، جاهدت في الله حق جهاده، جاهدت الملحدين...» و «شهادت »، از جلوه هاي بسيار روشن فرهنگ عاشوراست كه در زيارتنامه ها ديده مي شود.

فرهنگ شهادت و نيز شهادت طلبي، در جا به جاي زيارتهاي ماثوره ديده مي شود. كشته شدن در راه خدا و بر منهاج رسول الله و دين حق و سعادتمند شدن در سايه شهادت، و طرح جدي اين مسائل، معارضه با تبليغات دشمناني است كه شهداي كربلا و سيد الشهدا را ياغي بر خليفه و خارجي معرفي مي كردند.در زيارتي كه امام هادي «ع » آموزش داده است، مي خوانيم: «اشهد انك و من قتل معك شهداء احياء».در زيارتنامه هاي متعدد و نيز ادعيه گوناگون، از خواسته هاي زائر، توفيق قيام و خونخواهي در ركاب «قائم » عليه السلام است.اين القاء فرهنگ شهادت طلبي در جان و انديشه شيعه است: «و ان يرزقني طلب ثاركم مع امام هدي ظاهر...» (زيارت عاشورا) و در زيارت جامعه، اعلام حمايت و نصرت نسبت به امام زمان «عج » است: «نصرتي معدة لكم ومودتي خالصة لكم ».

در زيارت شهداي كربلا، تعبيراتي از اين قبيل ديده مي شود: اصفياء، اولياء، اوداء، انصار، و نشان دهنده ارزشگذاري به صفاتي چون برگزيدگي، ولايت، مودت و نصرت در قاموس كربلاست. همچنين، تقرب به خدا و رسول و ائمه، با برائت از دشمنان خدا حاصل مي شود.اين نيز جهتگيري خاص اجتماعي-مكتبي زائر را مي رساند. [1] .