پيش از شيخ صدوق و پس از او تا روزگار «سيدبن طاووس» و «ابن نماي حلي» برخي از دانشوران مسلمان كتاب هايي درباره ي عاشورا نوشته بودند كه عنوان بيشتر آن ها مقتل الحسين بود و امروزه يا فقط نامي از آن ها در فهرست ها مانده و يا بخش اندكي از آن ها به صورت پراكنده در ميان متون متأخر، نقل شده است. كه در اين جا فهرستي از آن آثار را به ترتيب تاريخي آن ها مي آوريم:

1. «اصبغ بن نباته تميمي كوفي» از اصحاب علي عليه السلام كه عهدنامه ي معروف مولا، به مالك اشتر و نيز وصيت مشهور آن حضرت به پسرش، محمد حنفيه را نيز روايت كرده و پس از سال صدم هجري وفات يافته است. [1] .

2. «جابربن يزيد جعفي» از اصحاب امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام (128 ه.ق). عنوان كتاب او مقتل ابي عبدالله الحسين عليه السلام، بوده است. [2] .

3. «جعفر بن عفان طائي» (150 ه.ق) از مرثيه سرايان بنام شيعي، كه توفيق مرثيه خواني در محضر امام صادق عليه السلام را يافته بود و گفته مي شود كتابش به المراثي نام داشت، در دويست ورقه بوده است. [3] .

4. «ابومخنف، لوط بن يحياي غامدي» (158 ه.ق)

5. «هشام بن محمد بن سائب كلبي» (206 ه.ق). [4] .

6. «محمد بن عمر واقدي» (207 ه.ق)، نويسنده ي المغازي. نام اثر او نيز مقتل ابي عبدالله الحسين عليه السلام بود. [5] .

7. «ابوعبيده معمر بن مثني تيمي» (210 ه.ق) كتاب او مقتل ابي عبدالله الحسين عليه السلام نام داشت. [6] .

8. «نصربن مزاحم منقري» (212 ه.ق)، نويسنده ي وقعة الصفين. [7] .

9. «ابوعبيد قاسم بن سلام هروي» (224 ه.ق). [8] .

10. «ابوالحسن علي بن محمد مدائني» (225 ه.ق). از كتاب وي با عنوان مقتل الحسين عليه السلام و السيرة في مقتل الحسين عليه السلام ياد شده است. [9] .

11. «ابوعبدالله محمد بن زياد»، معروف به ابن اعرابي (230 ه.ق). نام اثر او مراثي الحسين عليه السلام بوده است. [10] .

12. «ابواسحاق ابراهيم بن اسحاق احمري نهاوندي» (269 ه.ق). عنوان اثر او نيز مقتل الحسين بن علي عليه السلام بوده است. [11] .

13. «عبدالله بن احمد بن ابي الدنيا»، از علماي اهل تسنن؛ (281 ه.ق). [12] .

14. «ابوالفضل سلمة بن خطاب براوستاني از دورقاني»، از فقيهان و محدثان شيعي در سده ي سوم و منسوب به «براوستان» يكي از روستاهاي قديمي قم. از كتاب او گاه با نام مقتل الحسين عليه السلام [13] و گاه با عنوان مولد الحسين بن علي عليهماالسلام و مقتله [14] ياد شده است.

15. «ابراهيم بن محمد سعيد ثقفي كوفي (283 ه.ق). [15] .

16. «ابن واضح، احمد بن اسحاق يعقوبي» نويسنده ي كتاب هاي پرآوازه اي چون تاريخ يعقوبي و البلدان. او به قولي، پس از سال 292 [16] و به قولي، در سال 284 ه.ق درگذشته است، نام اثر او نيز مقتل أبي عبدالله الحسين عليه السلام بود. [17] .

17. «ابوعبدالله محمد بن زكريا بن دينار غلابي» (298 ه.ق). [18] .

18. «ابن حماد بن عمربن كليب»، مولاي «بني عامر» كه هر دو حكومت

بني اميه و بني عباس را درك كرد. از كتاب او با عنوان مراثي الحسين عليه السلام نام برده شده است. [19] .

19. «ابواحمد عبدالعزيز بن يحيي بن احمد جلودي» [20] (متوفاي پس از 330 ه.ق). از او دو كتاب با نام هاي مقتل أبي عبدالله الحسين عليه السلام و كتاب ذكر الحسين عليه السلام نام برده شده است. [21] .

20. «ابوزيد عمارة بن زيد خيواني همداني»، از محدثان سده ي سوم چهارم هجري. از تاريخ زندگاني او چيزي بيش از اين معلوم نيست و اين مقدار نيز تنها از ديباچه ي كتاب مروج الذهب به دست مي آيد كه در آن جا مسعودي (346 ه.ق) درباره ي او مي نويسد: وي مصاحب «عبدالله بن محمد بن محفوظ بلوي انصاري» بود. [22] .

21. «ابوجعفر بن احمد بن يحيي بن عمران اشعري قمي»، معروف به «دبة شبيب»، از محدثان و فقيهان سده ي چهارم هجري كه دو اثر در اين باره داشته است يكي با نام مقتل أبي عبدالله الحسين عليه السلام [23] و ديگري كتاب ما نزل من القرآن في الحسين بن علي عليهماالسلام. [24] .

22. «ابوجعفر محمد بن يحيي عطار قمي». نجاشي او را چنين مي ستايد:

«شيخ اصحابنا في زمانه، ثقة عين، كثير الحديث» و نخستين اثر از آثار او را كتاب مقتل الحسين عليه السلام نام مي برد. [25] .

23. «ابوسعيد الحسن بن عثمان بن زياد تستري». وي از نظر تاريخي مقدم بر شيخ صدوق بود و شيخ در امالي خود، مجلس سي ام را - كه سراسر، آن، مقتل امام حسين عليه السلام است - از كتاب او نقل مي كند. [26] .

24. «محمدبن علي بن فضل بن تمام بن سكين»، از محدثان موثق شيعي در سده ي چهارم كه به تعبير رجالي بزرگ شيعه، مرحوم نجاشي: «ثقة و عين و صحيح الاعتقاد و جيد التصنيف» بود. [27] و هم طبقه ي شيخ صدوق و شيخ رجالي سخت گير و دقيق النظر، يعني «ابن غضايري» بود. [28] .

25. «عبدالله بن محمد بن عبدالعزيز بغوي» (317 ه.ق) معروف به «حافظ بغوي» و «ابن بنت منيع»؛ [29] .

26. «ابوحسين عمر بن حسن بن علي بن مالك شيباني» (339 ه.ق). [30] .

27. «ابن قولويه قمي» (متوفاي 368 يا 369 ه.ق). كتاب او با نام كامل الزيارات منتشر شده است و نزديك به هشتاد درصد آن درباره ي امام حسين عليه السلام و عاشورا و كربلا است. اين اثر پربار و گران ارج كه در صحت و ثاقت آن همگان متفقند، چنان پنداشته مي شود كه تنها درباره ي زيارت نگاشته شده است و به همين دليل، بيشتر عاشوراپژوهان از آن غفلت مي كنند. بسياري از احاديث و رواياتي كه شيخ صدوق در مقتل امام حسين عليه السلام آورده است، در كتاب كامل الزيارات نيز روايت شده است. ابن قولويه، هم عصر شيخ صدوق در چندين شيخ از مشايخ خويش با او، مشترك است. او در كامل الزيارات از پدر شيخ صدوق (علي بن الحسين بن موسي بن بابويه) روايات بسياري نقل كرده است؛ همچنان كه خود صدوق نيز در آثار خود، روايات بسياري را به نقل از پدرش آورده است.

[1] شيخ طوسي، الفهرست، ص 37 - 38، شماره‏ي 109؛ محقق شوشتري، قاموس الرجال، ج 2، ص 165؛ آقا بزرگ تهراني، الذريعه، ج 22، ص 24.

[2] ابوالعباس نجاشي، احمد، رجال النجاشي، ص 128.

[3] ابن النديم، کتاب الفهرست، ص 275.

[4] رجال النجاشي، ص 435.

[5] ابن‏النديم، کتاب الفهرست، ص 165.

[6] آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 22، ص 28.

[7] رجال النجاشي، ص 427؛ شيخ طوسي، الفهرست، ص 171؛ ابن‏النديم، کتاب الفهرست، ص 158.

[8] محقق طباطبايي، سيد العزيز، اهل بيت في المکتبة العربيه، ص 535.

[9] شيخ طوسي، الفهرست، ص 95؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص 72.

[10] آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 20، ص 293؛ محقق طباطبايي، اهل البيت في المکتبة العربيه، ص 463.

[11] رجال النجاشي، ص 19؛ شيخ طوسي، الفهرست، ص 7.

[12] شيخ طوسي، الفهرست، ص 104.

[13] همان، ص 79؛ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص 57.

[14] رجال النجاشي، ص 187.

[15] همان، ص 17؛ شيخ طوسي، الفهرست، ص 4.

[16] آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 22، ص 23؛.

[17] محقق طباطبايي، اهل البيت في المکتبة العربيه، ص 537.

[18] رجال النجاشي، ص 376؛ ابن‏النديم، کتاب الفهرست، ص 179.

[19] آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 20، ص 293.

[20] محقق شوشتري، قاموس الرجال، ج 6، ص 187 - 189.

[21] رجال النجاشي، ص 242؛ آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 22، ص 25.

[22] مسعودي، ابوالحسن، مروج الذهب، ج 1 ص 21؛ رجال النجاشي، ص 303.

[23] رجال النجاشي، ص 348.

[24] ابن النديم، کتاب الفهرست، ص 406.

[25] رجال النجاشي، ص 353.

[26] آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 22، ص 25؛ شيخ صدوق الامالي، ص 215.

[27] رجال النجاشي، ص 385.

[28] آقابزرگ تهراني، الذريعه، ج 22، ص 28.

[29] محقق طباطبايي، اهل البيت في المکتبة العربيه، ص 538، به نقل از: کشف الظنون، ج 2، ص 1794.

[30] محقق طباطبايي، اهل البيت في المکتبة العربيه، ص 539. نام برخي از اين افراد که ذکر شد، در سلسله‏ي اسناد روايات مربوط به امام حسين عليه‏السلام که شيخ صدوق آن‏ها را نقل کرده است، ديده مي‏شود، مثل: ابومخفف لوط بن يحيي، در: الامالي، ص 231؛ اصبغ بن نباته، در: همان، ص 197 و 423؛ نصربن مزاحم منقري، در: علل الشرايع، ص 228 و الامالي، ص 202، 193، 189 و 231؛ ابواحمد عبدالعزيز جلودي، در: علل الشرايع، ص 9 و 229؛ ابوعبدالله بن محمد بن زکريا بن دينار غلابي، در: علل الشرايع،ص 137 و 138؛ ابوجعفر محمد بن احمد بن يحيي بن عمران اشعري، در: معاني الاخبار، ص 346 و الامالي، ص 200، 199، 197، 174 و 205؛ ابواسحاق نهاوندي، در: الامالي، ص 142؛ محمدبن يحيي عطار، در: الامالي، ص 205، 203، 198، 197، 174 و 207.