فرزندان اميرالمؤمنين
1- عبدالله بن علي
مادر او فاطمه ام البنين است و هنگام شهادت اميرالمؤمنين عليه السلام كودكي شش ساله
بوده است. هنگامي كه اصحاب امام عليه السلام و گروهي از اهل بيت او شهيد شدند، عباس بن علي عليه السلام برادران خود را كه از مادر با او يكي بودند خواند و گفت: به ميدان رويد.
اولين آنها عبدالله بن علي كه از عثمان و جعفر بزرگتر بود بپاخاست، ابوالفضل به او گفت: اي برادر! به ميدان برو تا تو را كشته در راه خدا ببينم و تو فرزندي نداري، پس او به ميدان آمد و رجز مي خواند و شمشير مي زد و مبارزه كرد تا آنكه مردي بنام هاني بن ثبيت بر او حمله كرد و با شمشير ضربتي بر سر او وارد كرد و او را شهيد نمود [1] .
2- عثمان بن علي
او بعد از برادرش عبدالله بن علي به ميدان رفت در حال كه بيست و يك سال از عمر او مي گذشت [2] . و اين رجز را مي خواند:
اني انا عثمان ذو مفاخر
شيخي علي ذو الفعال الطاهر
صنو النبي ذي الرشاد السائر
ما بين كل غائب و حاضر [3] .
خولي بن يزيد تيري بر او زد و او را به شهادت رسانيد. و برخي نوشته كه در اثر آن تير از اسب به روي زمين افتاد و مردي از قبيله ي بني ابان بر او حمله كرد و او را شهيد نمود و سر او را از بدن جدا كرد [4] .
3- جعفر بن علي
او هنگام شهادت علي عليه السلام دو ساله بود و با برادرش امام حسين عليه السلام دوازده سال
و با برادرش امام حسين عليه السلام بيست و يك سال زندگي كرد، و روايت شده است كه اميرالمؤمنين عليه السلام او را به نام برادرش جعفر نامگذاري كرد بجهت علاقه اي كه به برادرش داشت. او نيز به ميدان رفت و ين رجز را مي خواند:
اني انا جعفر ذو المعالي
ابن علي الخير ذو النوال
ذاك الوصي ذو السنا و الوالي
حسبي بعمي جعفر والخال
احمي حسينا ذي الندي المفضال [5] [6] .
و مبارزه كرد تا آنكه خولي بن يزيد بر او حمله ور گرديد و او را به شهادت رسانيد و بعضي قالت او را هاني بن ثبيت ذكر كرده اند [7] .
4- ابوبكر بن علي
مورخان، نام او را ذكر نكرده اند و ابوبكر كنيه ي اوست، و مادر او ليلي دختر مسعود بن خالد است. او نيز به ميدان آمد و رجز خواند و مبارزه كرد تا اينكه به دست مردي از قبيله ي همدان شهيد شد [8] .
5- محمد بن علي
او محمد اصغر است و اميرالمؤمنين عليه السلام فرزند ديگري به نام محمد دارد كه از او بزرگتر بوده است لذا او را محمد اصغر مي گويند، مادر او ام ولد است. او را مردي از قبيله ي بني ابان به شهادت رسانيد [9] ، بعضي مادر او را اسماء بنت عميس نوشته اند [10] .
6- عباس الاصغر [11] .
از قاسم بن اصبغ مجاشعي نقل شده است كه گفت: وقتي كه سرهاي شهدا را وارد كوفه مي كردند سواري را ديدم كه سر جواني را كه محاسن نداشت به گردن اسب خود آويخته و صورت آن جوان مثل ماه شب چهارده مي درخشيد، وقتي كه اسب، سرش را به زير مي برد آن سر نازنين به زمين مي رسيد، از آن سوار سوال كردم كه: اين سر كدام مظلوم است كه به گردن اسب خود آويخته اي؟!
گفت: سر عباس بن علي!
گفتم: تو كيستي؟
گفت: حرملة بن كاهل اسدي.
قاسم گفت: چند روزي نگذشت كه ديدم صورت حرمله سياه شد [12] .
7- عباس بن علي
او در سال بيست و شش هجري متولد شد و مادر بزرگوار آن حضرت، ام البنين فاطمه دختر حزام بن خالد است.
علي عليه السلام به برادرش عقيل- كه عالم به انساب و اخبار عرب بود- فرموده بود: براي من زني را كه فرزنداني شجاع بياورد انتخاب كن. عقيل فاطمه دختر حزام را معرفي كرد و گفت: در عرب شجاعتر از پدران او كسي را نمي شناسم. علي عليه السلام با او
ازدواج كرد و اول فرزندي كه از ام البنين بدنيا آمد عباس عليه السلام بود كه او را به سبب زيبائي سيما، قمر بني هاشم لقب داده بودند و كنيه ي او ابوالفضل است، و پس از عباس از ام البنين سه فرزند به ترتيب عبدالله و عثمان و جعفر متولد شدند. عباس بن علي چهارده سال با پدرش اميرالمؤمنين و مابقي عمر را در كنار دو برادرش زندگي كرد و هنگام شهادت سي و چهار سال از عمر شريفش گذشته بود. او در شجاعت بي نظير بود و هنگامي كه بر اسب سوار مي شد پاي مباركش به زمين مي رسيد.
از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه فرمود: عمويم عباس بن علي داراي بصيرتي نافذ و ايماني محكم و پايدار و در ركاب امام حسين عليه السلام جهاد نمود و نيكو مبارزه كرد تا به شهادت رسيد [13] .
و نقل شده كه روزي علي بن الحسين عليه السلام به فرزند عباس عليه السلام كه نامش عبيدالله بود نظر كرد و گريست سپس فرمود: هيچ روزي بر رسول خدا سخت تر از روز جنگ احد كه حمزة بن عبدالمطلب شهيد گرديد و بعد از آن روز جنگ موته كه جعفر بن ابي طالب پسر عم او شهيد گشت، نبود؛ و هيچ روزي همانند روز حسين نبود، سي هزار نفر گرد او جمع شدند كه خود را از اين امت مي دانستند! و با خون حسين به خدا تقرب مي جستند! و حسين عليه السلام آنها را موعظه فرمود ولي نپذيرفتند، تا او را به ستم شهيد كردند.
سپس امام سجاد عليه السلام فرمود: خدا عمويم عباس را رحمت كند! او خود را فداي برادرش حسين عليه السلام نمود و ايثار كرد تا اينكه هر دو دست او قطع شد و خداوند به او همانند جعفر طيار دو بال عطا فرمود كه در بهشت با فرشتگان پرواز كند. و فرمود: براي عباس نزد خداي متعال منزلت و درجه اي است كه تمام شهدا در قيامت به آن
درجه و منزلت غبطه مي خوردند [14] .
عده اي از تاريخ نويسان نوشته اند: عباس چون تنهائي امام عليه السلام را ديد، نزد او آمد و گفت: آيا مرا رخصت مي دهي تا به ميدان روم؟
امام حسين عليه السلام گريه ي شديدي كرد و آنگاه گفت: اي برادر! تو صاحب پرچم و علمدار من هستي.
عباس گفت: اي برادر! سينه ام تنگ و از زندگي خسته شده ام و مي خواهم از اين منافقان خونخواهي كنم.
امام حسين عليه السلام فرمود: براي اين كودكان كمي آب تهيه كن.
عباس به ميدان آمد و سپاه كوفه را موعظه كرد و آنها را از عذاب خدا ترساند ولي اثري نكرد، پس بازگشت و ماجرا را به برادر گفت، در آن هنگام بود كه فرياد العطش كودكان را شنيد، پس بر مركب سوار شد و مشگ و نيزه ي خود را برگرفت و آهنگ فرات نمود، چهار هزار نفر از سپاه دشمن كه بر فرات گمارده شده بودند او را احاطه كردند و او را هدف تير قرار دادند، عباس آنها را پراكنده كرد و هشتاد نفر از آنان را كشت تا وارد فرات شد، و چون خواست مقداري آب بنوشد ياد عطش حسين و اهل بيت و كودكان او را از نوشيدن آب باز داشت، پس آب را ريخت و به قولي اين اشعار را خواند:
يا نفس من بعد الحسين هوني
و بعده لا كنت ان تكوني
هذا الحسين شارب المنون
و تشربين بارد المعين [15] .
و مشگ را از آب پر كرد و بر شانه ي راست خود انداخت و راهي خيمه ها شد، لشكر كوفه راه را بر او بستند و از هر طرف او را محاصره نمودند، عباس با آنها پيكار مي كرد
و اين رجز را مي خواند:
لا ارهب الموت اذا الموت زقي
حتي اواري في المصاليت لقا
نفسي لنفس المصطفي الطهر وقا
اني انا العباس اغدو بالسقا
و لا اخاف الشر يوم الملتقي
[16] .
تا اينكه نوفل ازرق دست راست او را از بدن جدا كرد، آنگاه مشگ را بر دوش چپ نهاد و پرچم را به دست چپ گرفت و اين رجز را خواند:
و الله ان قطعتم يميني
اني احامي ابدا عن ديني
و عن امام صادق اليقين
نجل النبي الطاهر الامين [17] .
دست چپ حضرت را نيز همان ملعون از مچ جدا كرد؛ و نيز نقل شده است كه در آن هنگام حكيم بن طفيل كه در پشت درخت خرما كمين كرده بود شمشيري بر دست چپ او زد و آن را از بدن جدا كرد، آن حضرت پرچم را به سينه ي خود چسبانيد و اين رجز را مي خواند:
يا نفس لا تخشي من الكفار
و ابشري برحمه الجبار
مع النبي السيد المختار
قد قطعوا ببغيهم يساري
فاصلهم يا رب حر النار
[18] .
پس مشگ را به دندان گرفت، آنگاه تيري بر مشگ خورد و آبهاي آن فروريخت:
پس فرو باريد بر او تير نيز
مشگ شد بر حالت او اشك ريز
آنچنان گرييد بر او چشم مشگ
تا كه چشم مشگ شد خالي ز اشك
و تير ديگري بر سينه ي مباركش اصابت كرد، و بعضي گفتند تير بر چشم حضرت نشست، و برخي نوشته اند كه عمودي آهنين بر فرق مباركش زدند كه از اسب بر زمين افتاد و فرياد برآورد و امام عليه السلام را صدا زد.
آن حضرت بر بالين عباس آمد و چون آن حال را ديد فرمود: «الان انكسر ظهري و قلت حيلتي» «الان كمرم شكست و راه چاره به رويم بسته شد» [19] ، و چون چشم تير خورده و تن در خون طپيده ي عباس را بر روي زمين در كنار فرات ديد خم شد و در كنار او نشست، زار زار گريست تا عباس جان سپرد [20] سپس او را بسوي خيمه برد [21] .
بعضي هم گفته اند: امام حسين عليه السلام بدن عباس را بجهت كثرت جراحات نتوانست از قتلگاهش به جائي كه اجساد شهدا در آنجا بود حمل كند [22] [23] .
آنگاه امام حسين عليه السلام بر دشمن حمله كرد و از طرف راست و چپ بر آنان شمشير مي زد و آن سپاه از مقابلش مي گريختند و آن حضرت مي گفت: كجا فرار مي كنيد؟ شمابرادرم را كشتيد! كجا فرار مي كنيد؟ شما بازوي مرا شكستيد! سپس به تنهائي به جايگاه اول خود باز مي گشت.
عباس آخربن شهيد از اصحاب امام حسين عليه السلام بود، و بعد از او كودكاني از آل طالب كه سلاح نداشتند شهيد شدند [24] .
در بعضي از كتب آمده است: هنگامي كه عباس و حبيب بن مظاهر شهيد شدند آثار شكستگي در چهره ي امام حسين عليه السلام ظاهر شد، پس با اندوه و غم نشست و اشكش بر صورت مباركش جاري شد [25] .
سكينه نزديك آمد و از پدر سراغ عمويش عباس را گرفت، امام عليه السلام خبر شهادتش را به او داد، در آن حال زينب فرياد برآورد: وا اخاه! وا عباساه! وا ضيعتنا بعدك!
در اين زمان زنان حرم به گريه درآمدند، و امام حسين عليه السلام گريست و فرمود: واضيعتنا بعدك [26] وا انقطاع ظهراه؛ سپس اين اشعار را قرائت فرمود:
اخي يا نور عيني يا شقيقي
فلي قد كنت كالركن الوثيق
ايا ابن ابي نصحت اخاك حتي
سقاك الله كاسا من رحيق
ايا قمرا منيرا كنت عوني
علي كل النوائب في المضيق
فبعدك لا تطيب لنا حياة
سنجمع في الغداة علي الحقيق
الا لله شكوائي و صبري
و ما القاه من ظما وضيق [27] .
8- محمد بن عباس بن علي
ابن شهر آشوب در بيان شهداي بني هاشم با امام حسين عليه السلام ذكر كرده است كه: بعضي گفته اند محمد بن عباس بن علي بن ابي طالب نيز شهيد شده است [28] .
پاورقي
[1] ابصار العين 34.
[2] صاحب ابصارالعين سن اين نوجوان را بيت و سه سال ذکر کرده و اين صحيحتر بنظر ميرسد زيرا برادرش جعفر از او کوچکتر بوده و او بيست و يک ساله بوده است.
[3] «من عثمان صاحب مفاخر هستم، شيخم علي صاحب کردار پاک است، برادر پيامبر صاحب استقامت و هدايت، ميان هر غائب و حاضر است».
[4] نفس المهموم 327. از علي عليه السلام روايت شده که من اين فرزندم را به نام برادرم عثمان بن مظعون نام نهادم.
[5] «من جعفر صاحب مراتب هستم، فرزند علي نيکو خصلت و صاحب کرم، او که وصي پيامبر و داراي مرتبهاي بلند و والي است، عمويم جعفر مرا کافي است؛ حسين را حمايت ميکنم که صاحب فضل و کرم است.».
[6] مناقب ابن شهر آشوب 107 /4.
[7] ابصار العين 35.
[8] مقاتل الطالبيين 85.
[9] مقاتل الطالبيين 85.
[10] تاريخ طبري 89 /6.
[11] بعضي احتمال دادهاند که از فرزندان اميرالمؤمنين عليه السلام دو نفر به نام عباس در کربلا شهيد شدند: عباس الاصغر است که شب عاشورا به شهادت رسيده است که مادر او صهباء ثعلبيه است و ديگري عباس الاکبر است که روز عاشورا شهيد شده است با سه برادر ديگرش که مادرشان فاطمه امالبنين ميباشد.
مقرم عباس اصغر را از جمله اولاد علي عليه السلام ذکر کرده است که او و عمر از طرف از يک مادر بودند به نام «صهباء»، و نقل کرده که اين بزرگوار شب عاشورا براي آوردن آب به شريعهي فرات رفت و در آنجا شهيد گرديد. (العباس مقرم 52؛ وسيلة الدارين 262).
[12] تذکرة الخواص 281.
[13] عن ابي عبدالله الصادق عليه السلام انه قال: «کان عمنا العباس بن علي نافذ البصيرة، صلب الايمان، جاهد مع ابي عبدالله و ابلي بلاء حسنا و مضي شهيدا».
[14] ابصار العين 25.
[15] «اي نفس! زندگي بعد از حسين خواري و ذلت است و بعد از او نماني تا اين ذلت را ببيني؛ اين حسين است که شربت مرگ مينوشد و تو آب سرد و گوارا مينوشي؟!».
[16] «از مرگ هرگز نميهراسم چون فرياد زند، تا هنگام مقابله با شجاعان آنان را با شمشير به زير افکنم؛ من نفس خود را حافظ و نگهدارندهي پسر پيامبر قرار دادهام؛ من عباسم که سمت سقائي دارم و در روز ملاقات بيم از مرگ ندارم». (مناقب ابن شهر آشوب 108 /4).
[17] «بخدا سوگند اگر دست راستم را جدا کردند، من هميشه حامي دينم خواهم بود، و حامي امامي که در ايمانش صادق است و فرزند پيامبر پاک و امين است».
[18] «اي نفس! از کافران مهراس، و به رحمت خدا شاد باش با پيغمبر که او مولاي برگزيدهي خداست، اينان به ستم دست چپم را قطع کردند، پرودگارا! آنها را به گرمي آتش بسوزان».
[19] بحارالانوار 42 /45.
[20] در بعضي از کتب آمده است امام حسين عليه السلام سر عباس را در دامان گرفت و خون از چشمانش پاک کرد و او را ديد که ميگريد، فرمود: برادر از چه ميگريي؟ ابوالفضل عليه السلام عرض کرد: چگونه نگريم اي برادر و اي نور چشمم؟!
و حسين عليه السلام نشسته بود که عباس فريادي زد و روح پاکش به ملکوت اعلي پيوست، حسين عليه السلام فرياد برآورد: وا اخاه وا عباساه (وسيلة الدارين 274).
[21] بحارالانوار 41 /45؛ ابصارالعين 40.
[22] الدمعة الساکبة 324 /4.
[23] قاسم بن اصبغ ميگويد: مردي از قبيلهي بنيابان را ديدم که چهرهاش سياه شده بود و قبلا او را ديده بودم که روئي سپيد و صورتي جميل داشت، از علت تغيير چهرهاش جويا شدم؟ او گفت که: در کربلا مردي قوي و زيبا چهره را کشتم که ميان چشمانش اثر سجده نمايان بود از آن زمان هر شب چون به خواب ميروم نزد من آمده و مرا بسوي جهنم ميکشاند و من فرياد ميزنم و افراد قبيلهي من شب هنگام فريادم را ميشنوند.
قاسم بن اصبغ ميگويد: اين خبر در همه جا منتشر شد تا زني از همسايگان او گفت: فرياد او شبها خواب از چشم ما ربوده است، من با گروهي نزد همسر آن مرد رفته و ماجرا را از او جويا شديم؟ او گفت: آري مطلب همانگونه است که خود او گفته است.
قاسم بن اصبغ ميگويد: آن دلاور خوش سيمائي که بدست اين نابکار به شهادت رسيد، حضرت عباس بن علي عليها السلام بوده است (ابصار العين 32).
[24] ابصارالعين 30.
[25] ذريعة النجاة 125.
[26] مقتل الحسين مقرم 270.
[27] «برادرم اي نور چشم و پارهي تنم! تو براي من همانند رکني مطمئن بودي؛ اي پسر پدرم! خالصانه رزميدي تا از پيمانهاي که در آن رحيق بهشتي است نوشيدي؛ اي ماه منير من! تو کمکم بودي در تمام مصائب و سختيها؛ بعد از تو زندگي براي ما تلخ است، فردا من و تو در کنار همديگر خواهيم بود؛ بدان که به خدا شکايت و براي او صبر ميکنم و از تشنگي و سختي که ديدم به او پناه ميبرم». (وسيلة الدارين 273).
[28] مناقب ابن شهر آشوب 112 /4.