تمحيص در يك مرحله به اشخاص نسبت مي يابد؛ «ليمحص الله الذين آمنوا»، [1] و در يك مرحله ي ديگر به «ما في القلوب» [2] و حالت ها نسبت مي يابد و همين است كه تمحيص اشخاص و تمحيص حالات مطرح مي شود.

به آياتي از سوره آل عمران مرور مي كنيم.در آيه ي 138 مي بينيم كه سه خصوصيت بيان و هدي و موعظة براي قرآن و آيات مطرح مي شود.بيان و روشني براي مردم و تمامي آدم ها است، همه مي توانند به روشني دريابند.اما هدايت و جهت دادن و يا ايصال و رساندن و با احساس و دل در آميختن و شناخت و احساس و مغز و قلب را گرفتن و موعظه كردن مربوط به مرحله ي تقوا است، يعني بالاتر از اسلام و ايمان.سستي و حزن بي معناست كه ايمان و محبت خدا، دل را به علو و تسلط مي رساند و موقعيت ها با موضع گيري هاي مناسب كنترل مي شوند و تحول موقعيت ها و نعمت ها حزن و سستي نمي آورد.


در هر راهي رنج و گرفتاري هست و براي تمامي مردم تحول و گردش هست.و با همين رنج و تحول مؤمن عاشق مشخص مي شود و غفلت زده ي موقعيت ها و غايب و گرفتار در نعمت ها كه بر خود ستم كرده اند و حركت خود را در گرو شرايط و امكانات گذاشته اند كنار مي روند و شهدا كه حضور مستمر داشته اند انتخاب مي شوند و گواهان اتخاذ مي شوند، مؤمن غربال مي شود و كافر به هلاك مي رسد.بهشت بدون جهاد و صبر به دست نمي آيد و با همين جهاد و شهادت است كه تمناي كساني كه آرزوي مرگ را داشتند، ولي با ديدار آن، به آن خيره شدند و ايستادند، محك مي خورد.و همين طور صبر و استقامت آن هايي كه همراه محمد و پس از محمد صلي الله عليه و آله از راه او بازنمي گردند و پشت نمي كنند، مشخص مي شود، كه خدا صابر را مشخص مي كند و به شاكرها پاداش مي دهد.

مهلت ها و فرصت ها داده شده و خدا اجل هايي را گذاشته و در اين فرصت كساني كه بهره ي دنيا را بخواهند از آن سهمي مي گيرند و كساني كه بهره ي آخرت را بخواهند به آن ها مي بخشيم و شاكرها را پاداش مي دهيم.

دعوت و درگيري و قتال و رنج، سنت جاري در بسياري از انبياء است و بسياري از ياران آن ها همراه نبي جنگيدند و سستي نيافتند و ضعيف نشدند و زمين گير نگشتند.خدا صابرها را دوست دارد.آن ها با اين همه كوشش و صبر مغرور نبودند و طلبكار نشدند، كه غفران و ثبات و نصرت را مي خواستند و خداوند به آن ها بهره ي دنيا و زيبايي بهره ي آخرت را بخشيد، كه اين ها با زيبايي عمل كردند و محسن شدند و خداوند هم با زيبايي پاداش داد كه او محسنين را كه


خوب، خوبي مي كنند دوست دارد.

اي كساني كه تا سر حد ايمان آمده ايد اگر از كافرها اطاعت كنيد شما را به گذشته اي كه به آن پشت كرده بوديد برمي گردانند و شما نمي توانيد در آن دنياي گذشته بمانيد.بازمي گرديد ولي اين بازگشت با خسارت و زيان همراه است.ولايت شما و سرپرستي شما با خداست و او بهترين نصرت دهندگان است.او مي تواند دشمنان نيرومند شما را از درون و با ترس بشكند چون شرك ضعف مي آرود و ضعف ترس و رعب را مي پرورد.شما وعده ي صادق خدا را ديديد و آن ها را شكست داديد... تا آن جا كه با سستي و نزاع و عصيان گرفتار شديد پس از آن كه پيروزي مبحوب را به شما نشان داد.آن ها به شما تاختند و شما دو دسته شديد.كساني دنيا را مي خواستند و كساني آخرت را اراده مي كردند.سپس شما را از آن ها منصرف كرد و برگردانيد، تا شما را مبتلا سازد و ضعف هاي شما را به شما نشان بدهد در حالي كه از شما عفو كرده و چشم پوشيده كه خدا با فضل خود بر كساني كه مؤمن هستند مي بخشد.به ياد آن هنگام كه از كوه بالا مي رفتيد و فرار مي كرديد و هيچ كس را ملامت نمي نموديد و رسول شما را صدا مي كرد و مي خواند و باقيمانده هاي شما را دعوت مي كرد و اين رنج مضاعف شما شد كه خود مي ترسيديد و صداي رسول را مي شنيديد و اين رنج هاي مضاعف تا هنگامي است كه حزن بر گذشته و بر مصيبت ها و گرفتاري ها نداشته باشيد.خداوند به كارهاي شما آگاه است.آن گاه پس از آن همه رنج و غم، بر شما خواب آرامي فرستاد كه فقط يك دسته از شما را در خود گرفت.اما دسته ي ديگر


جانشان بر ايشان اهميت يافته بود و به خدا گمان باطل، گمان جاهليت داشتند و مي گفتند، آيا هيچ مقداري از كار به دست ما و براي ما نيست؟ به اين ها بگو، تمامي كار و تمامي امر براي خداست.اين ها در دل هاشان نهان مي كنند، حرف هايي را و حالت هايي را كه براي تو آشكار نمي سازند.مي گويند اگر كار در دست ما و بر اختيار ما بود، ما در اينجا كشته نمي شديم.به آن ها بگو، اگر شما در خانه هاتان هم مي مانديد، همين ها كه كشته شده اند، به همين جايي كه در آن غنوده اند، به آرامگاه هاشان كشيده مي شدند... تا خداوند آن چه را كه در سينه هاي شماست مبتلا سازد و آن چه در دل هاي شماست غربال نمايد و تمحيص كند، كه او به آن چه همراه سينه هاست، آگاه است.

اين مرور سريع به اين خاطر بود كه در ضمن اين آيات كه از جنگ احد و شكست و پيروزي و بازگشت كفار حكايت مي كند و حالت ها و آدم ها را از يكديگر غربال مي كند، تمحيص و غربال مشخص مي شود.تمحيص آدم ها و حالت ها كه به هنگام درد و رنج و مرگ و ترس آدمي را در خود مي گيرد و نهفته هايش را بيرون مي ريزد.