از معناي واژه هاي درس و عبرت، مي توان دريافت كه مبدأ و منشأ درس، بيشتر، امورپسنديده و نيكوست و براي درس آموز داراي سود است و جنبه راهنمايي به سوي حقيقت و انسانيت دارد و هدف از آن، تعليم كار نيك به گونه مستقيم است، ولي عبرت جنبه زيانبار چيزي را نشان مي دهند و بـه عـبرت آموز به گونه غير مستقيم مي آموزند كه از افتادن به چنين زياني برحذر باشد و گـرد آن نـگـردد. اگـر انـسـان حـادثـه اي عبرت آميز ببيند و فرجام و نتيجه اش را اعتبار كند و بـكـوشد تا بدان نزديك نشود، در اين صورت عمل عبرت آموزي انجام گرفته است، ولي اگر آن را اعتبار نكند و از آن دور نشود، هيچ عبرتي نياموخته است؛ امام علي (ع) مي فرمايد:

(مااَكْثَرَ الْعِبَرَ وَ اَقَلَّ الاِْعْتِبارَ) [1] .

چقدر عبرتها فراوانند و عبرت آموزي، اندك!

در قـرآن و روايـات، دو واژه (اسوه و عبرت) در حيطه درس آموزي و عبرت آموزي به كار رفته اند؛ چنانچه خداوند مي فرمايد:

(لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسوُلِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللّهَ وَ الْيَوْمَ الاَّْخِرَ...) [2] .

بـراي شـمـا در [وجـود] رسـول خـدا [ص] سـرمـشـقـي نـيـكـواسـت؛ براي هركس كه به خدا وروز رستاخيز اميد دارد.

اين بدان سبب است كه پيامبر اسلام (ص) همه كمالات انساني را به برترين گونه اش داراست و همه انسانها نه تنها مي توانند و بلكه بايد آن رهبر يگانه و خاندان پاكش را در هر كمالي، سرمشق و اسوه خويش سازند و از آنان درس انسانيت و خدا جويي و حق پويي بياموزند؛ چنانكه حضرت امام حسين (ع) مي فرمايد:

(...لَكُمْ فِيَّ اُسْوَةٌ) [3] .

من نمونه آرماني شمايم.

از سـويـي ديـگـر، داسـتان زندگي ننگين فرعون و فرجام نكبت بارش در چند جاي قرآن مطرح شده و خداوند، آن را (عبرت) خوانده است:

(فَاَخَذَهُ اللّهُ نَكالَ الاَّْخِرَةِ وَ الاُْولي اِنَّ في ذلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشي) [4] .

خـداوند او را به عذاب آخرت و دنيا گرفتار ساخت؛ در اين، عبرتي است براي هر كس كه بيم دارد.

ادبيات فارسي نيز به عبرت از اين زاويه نگريسته است؛ چنان كه در شعر سعدي آمده است:



اينكه در شهنامه ها آورده اند

رستم و رويينه تن اسفنديار



تا بدانند اين خداوندان ملك

كز بسي خلق است دنيا يادگار



اين همه رفتند و ماي شوخ چشم

هيچ نگرفتيم از ايشان اعتبار [5] .



هـمـچـنـيـن، اقـبـال لاهوري زندگي بي معنويت و مادّه گرايي غرب را از همين ديدگاه مايه عبرت دانسته و سروده است:



غربيان را شيوه هاي ساحري است

تكيه جز بر خويش كردن كافري است



گر چه دارد شيوه هاي رنگ رنگ

من به جز عبرت نگيرم از فرنگ [6] .