قـيـام عـاشـورا، مـبـداء شـكـل گـيـري نـهـضـت هـاي مـتعددي بر عليه امويان و طرفداري از اهـل بـيـت (ع) گـرديـد كه مهم ترين آنان عبارتند از: نهضت توابين، نهضت مختار، نهضت زيد بن علي (ع). در اينجا به بررسي اجمالي اين سه قيام مي پردازيم:

الف ـ نهضت توابين

ايـن قـيـام كـه نـخـسـتين عكس العمل مستقيم شهادت امام حسين (ع) بود به رهبري سليمان بن صـرد خـزاعـي و هـمـراهـي عـده زيـادي از شـيـعـيـان و غـيـر آنـان در كـوفـه آغـاز شـد. سـال 61 هـجـري ـ بـعـد از تـهـيه سلاح و تجهيز نيرو ـ توابين در پنجم ربيع الثاني سـال 65 هـجـري بـه سـوي تربت امام شتافته و با آن حضرت عهد بستند كه جانشان را فـداي او كـنـنـد. آنـان فقط درصدد انتقام و جبران لغزش و گناه خويش بودند. آنان وقتي خـانـه هـاي خـويـش را تـرك مـي كـردند اطمينان داشتند كه ديگر به خانه هاشان برنمي گـردند. آنان تشنه مرگ بودند به طوري كه اگر دشمن به آنان امان مي داد از قبولش سر باز مي زدند. [1] .

ايـن انـقـلاب هـر چـنـد بـظـاهـر شـكـسـت خـورد امـا اثـرات زيادي در كوفه برجاي گذاشت. [2] .

ب ـ نهضت مختار

در سـال 66 هجري مختار بن ابي عبيده ثقفي در عراق قيام نموده و انتقام خون حسين (ع) را گـرفـت. مـردم بـه دليـل آنـكـه عـبدالله بن زبير را فرد مناسبي جهت اهداف خويش نمي ديدند از اطراف او پراكنده شده و به سوي مختار كه دعوت خود را وابسته به محمد حنفيه مـي دانـسـت روي آوردند. اين امر باعث اطمينان مردم به مختار گرديده و او نيز شعار خود را جمله يا لثارات الحسين (ع) قرار داد.

مـخـتار پس از رسيدن به حكومت، به موالي كه در آن زمان بيش از همه در فشار بني اميه قرار داشتند خدمت نمود. اين اقدام با روحيه برخي از مسلمانان و طرفداران عرب مختار كه بـراسـاس افكار جاهلانه، نژاد عرب را برتر از عجم مي دانستند، سازگاري نداشته از ايـن رو تـوطـئه هـاي زيـادي عليه او نمودند. اين مخالفت ها باعث شد كه مختار در تعقيب و قـتـل قـاتـلان حـسـيـن تـعـجـيـل كـنـد كـه ظـرف يـك روز 280 نـفـر آنـهـا را بـه قتل رسانيد. [3] .

ج ـ قيام زيد [4] .

در سال 121 هجري زيد بن علي بن الحسين (ع) در شهر كوفه خود را براي انقلاب آماده سـاخـت و در سـال 122 هـجـري قـيام كرد ولي انقلاب زيد با مداخله سپاه شام كه در عراق اردو زده بود در نطفه خفه شد.

شعار انقلابيون طرفدار زيد اين بود:

اي اهل كوفه از زير بار ذلّت بدر آئيد و در زير پرچم عزت و پيروزي دين و دنيا گرد آييد.

گـرچـه نـهـضـت زيـد بـا شـكست روبرو شد ولي در پرتو انقلاب او شالوده يك سازمان انـقـلابـي دائمـي پـي ريـزي شد كه پيوسته آماده همكاري با هر اقدام انقلابي بر ضد حكومت هاي فاسد وقت بود و آن عبارت از فرقه (زيديه) بود كه معتقدند امام و پيشواي مـفـتـرض الطـاعة كسي است كه با شمشير قيام كرده در برابر تجاوز ستمگران از حريم دين دفاع كند.

ولهـاوزن مـي گـويـد: گـرچـه نـهـضـت زيـد بـه نحو دلخراشي خاتمه يافت ولي در هر حـال حـادثـه مهمي بود زيرا كليه انقلاب هاي ملّي كه بعد از آن رخ داد و منجر به سقوط نـهـايـي حـكـومـت شـام شـد هـمـگـي بـا انـقـلاب زيـد ارتـبـاط داشـت زيـرا چـنـدان طـول نـكـشـيـد كـه پـس از وفـات يـحـيـي،ابـومسلم قيام كرد تا انتقام خون او را گرفته قاتلانش را به كيفر اعمالشان برساند. [5] .