1- مقتل الحسين عليه السلام، لوط به يحيي ازدي غامدي (م 157 ق) معروف به «ابومخنف»، تحقيق حاج ميرزا حسن غفاري، قم، انتشارات كتابخانه ي مرعشي نجفي، 1398 ق. اين كتاب را بتازگي هم انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين قم چاپ و منتشر كرد. لازم به يادآوري است كه اصل كتاب مقتل ابومخنف از بين رفته و تنها قسمتهايي از آن را نويسندگان پس از ابومخنف، هر كس به سليقه و عقيده ي خود در آثارشان، بويژه طبري در تاريخش، آورده اند. به هر حال اين مقتل كه به نام ابومخنف چاپ شده است مجعول و نامعتبر است. محدث نوري در اين باره مي نويسد:

ابومخنف لوط بن يحيي، از بزرگان محدثين و معتمد ارباب سيره و تاريخ است. مقتل او در نهايت اعتبار است... ولي افسوس كه اصل مقتل بي عيب او در دسترس نيست مقتل موجود را كه به او نسبت مي دهند، مشتمل است بر بعضي مطالب نادرست و مخالف با اصول مذهب كه آن را دشمنان دانا و دوستان نادان، به جهت پاره اي از اغراض سوء در آن داخل كرده اند و از اين جهت از اعتبار و اعتماد افتاده است و بر منفردات آن هيچ اطميناني نيست. [1] .

2- تسمية من قتل مع الحسين عليه السلام، فضيل بن زبير بن عمر بن درهم كوفي اسدي از اصحاب امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهاالسلام، مؤسسه ي آل البيت، قم، به تحقيق سيد محمد رضا حسيني، به پيوست مجله ي تراثنا، سال اول، شماره ي دوم، پاييز 1406 ق، از ص 160 - 123.

3- ترجمة الامام الحسين عليه السلام و مقتله، من القسم غير المطبوع من كتاب الطبقات الكبير لابن سعد، تحقيق: علامه سيد عبد العزيز طباطبايي يزدي (ره)، چاپ اول، قم، مؤسسه ي آل البيت، محرم 1415 ق، 121 صفحه، وزيري.

محمد بن سعد بن منيع بصري (230 - 168 ق) و كتابش طبقات الكبير مشهورتر از آن است كه نياز به تعريف داشته باشد. استاد طباطبايي يزدي اين كتاب را از روي نسخه ي عتيق و قديمي آن كه همچنان به صورت خطي نگه داشته شده بود، تحقيق كرده اند. استاد كه در عصر ما از بزرگترين كتاب شناسان، شمرده مي شد اين نسخه را در ضمن سفري كه در سال 1397 ق به


تركيه داشته اند در يكي از كتابخانه هاي آن كشور به دست آورده و پس از استنساخ آن را تحقيق و تصحيح كرده اند.

4- كامل الزيارات، ابوالقاسم جعفر بن محمد قمي(متوفاي 368 يا 369 ق) معروف به ابن قولويه. وثاقت و صداقت نويسنده ي آن كه از مفاخر بزرگ شيعه شمرده مي شد، قولي است كه جملگي برآنند و تعريف و توصيف آن در مجال اين ضميمه نيست. اما كتاب «كامل الزيارات» كه در منابع قديم بيشتر با نام «جامع الزيارات» يا «الزيارات» ناميده شده است، از كتابهاي پر اهميت شيعه و از اصول مورد اعتماد در حديث است. بسياري از بزرگان شيعه را اعتقاد بر اين است كه كتاب كامل الزيارات بسيار بااعتبار است و همه ي راوياني كه در آن، از آنها روايت شده است مورد وثوق واعتماد هستند. [2] .

اين كتاب بارها با مقدمه و تحقيق دانشمندان بزرگ، مثل علامه اميني و علامه اديب اردوبادي چاپ و منتشر شده است و گويا قسمتهايي از آن هم همراه با مقدمه اي از علامه اميني به فارسي ترجمه شده است. قسمت اعظم اين كتاب حاوي مباحث و مطالب مهمي درباره ي امام حسين عليه السلام و عاشوراست كه بيشتر به صورت متون معتبر روايي و زيارتي نقل شده و كساني كه درباره ي حماسه ي عاشورا و زندگاني امام حسين عليه السلام تحقيق مي كنند، ناگريز از مطالعه ي آن هستند. ما به دليل اتقان بي نظير آن، و نيز به دليل اينكه شامل احاديث فراوان و صحيحي است. آن را در بخش منابع مستقل آورديم.

5- ترجمة الامام الحسين عليه السلام من تاريخ مدينة دمشق، ابوالقاسم علي بن حسن شافعي، معروف به «ابن عساكر»، (م 571 ق)، تحقيق محمد باقر محمودي، قم، مجمع احياء الثقافة الاسلامية، 1414 ق، 704 صفحه ي وزيري.

قسمتي را كه ابن عساكر در تاريخ مفصل شهر دمشق، مخصوص زندگاني امام حسين عليه السلام ساخته بود در اين كتاب به صورت جداگانه و مستقل چاپ شده است. احاديث بسياري راجع به زندگاني امام حسين عليه السلام، تاريخ تولد آن حضرت، علت نامگذاري او، كنيه، شباهت به پيامبر صلي الله عليه و اله فضايل و مناقب بي شمار حضرتش، نزول آيه ي تطهير درباره ي اهل بيت، محبت به او، زندگاني و سيرت عملي آن امام با مردم و مساكين و خلفاي زمانش، پيشگوييهاي شهادت آن حضرت از زبان پيامبر و اميرالمؤمنين، تاريخ عاشورا، از مطالب اين كتاب است.


6- اللهوف في قتلي الطفوف، رضي الدين علي بن طاووس (م 664 ق)، بيروت، صيدا، 1329 ق؛ ايران، قم، دار الاسوه، با عنوان «الملهوف علي قتلي الطفوف»، 264 صفحه وزيري، (مقدمه ي مصحح 80 صفحه، متن با پاورقي ها 154 صفحه، و فهارس 30 صفحه).

اين كتاب گرانسنگ با حجمي اندك، اعتبار بسياري دارد. نويسنده ي موثق و صدوق آن كه از عالمان رباني و كرامتدار شيعي است، تنها آن بخش از روايتها را آورده است كه در پيش او داراي ارزش و مورد اعتماد بوده است و همين است كه كتاب را كم حجم اما ژرف و دقيق ساخته است. كتاب لهوف از دير باز مورد توجه دانشمندان بوده و بيش از بيست بار چاپ شده است و نويسندگان زيادي آن را ترجمه كرده اند كه از آن ميان به ترجمه هاي زير مي توان اشاره كرد:

الف - فيض الدموع، محمد ابراهيم نواب تهراني (معروف به بدايع نگار)، تهران، 1286 ق. اين ترجمه را با مقدمه و تصحيح و تحقيق اكبر ايراني قمي بتازگي (1374 ش) انتشارات هجرت، تجديد چاپ كرده، كه بسيار چشم نواز و منقح و در 296 صفحه وزيري است.

ب - لجة الالم و حجة الامم، ميرزا رضا قلي خان تاريخ نويس، تهران، 1311 ق.

ج - ترجمة اللهوف، محمد طاهر دزفولي، تهران، 1321 ق.

د - زندگاني اباعبدالله الحسين عليه السلام؛ محمد صحفي، قم، 256 صفحه، جيبي.

ه - آهي سوزان بر مزار شهيدان، سيد احمد فهري، تهران و...

7- قيام امام حسين عليه السلام (برگزيده از كتاب الفتوح)، ابومحمد احمد بن علي كوفي (م 214 ق) معروف به «بن اعثم»، ترجمه به فارسي از: محمد بن احمد مستوفي هروي در حدود سال 569 ق؛ تصحيح و تحقيق از: غلامرضا طباطبايي مجد، چاپ اول، تهران، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1373 ش، 109 صفحه، وزيري.

اين كتاب، حماسه جاويد عاشورا از اول آن (بيعت خواستن يزيد از امام حسين عليه السلام) تا نهايت آن (وقايع بعد از شهادت) در يازده فصل، ترسيم و روايت كرده است. از آنجا كه مؤلف خود گرايشهاي شيعي داشته است تنها به روايتهاي اهل سنت قناعت نكرده است و همين است كه به اين كتاب اعتبار بيشتري بخشيده است و به عبارت ديگر مي توان گفت ابن اعثم از ابن سعد و ابن عساكر منصفانه تر و عادلانه تر نوشته است.

8- الحسين و السنة، اختيار و تنظيم السيد عبد العزيز الطباطبائي، چاپ اول، تهران، كتابخانه ي مدرسه ي چهل ستون، مسجد جامع، 1356 ش، 148 صفحه، وزيري.

اين مجموعه ي گرانبار توسط كتابشناس بزرگ معاصر، مرحوم استاد علامه سيد عبد العزيز


طباطبايي يزدي از سه كتاب مرجع و معتبر در نزد اهل تسنن و از منابع اوليه در تاريخ اسلام، انتخاب و تنظيم شده است و آن سه كتاب عبارتند از:

الف - كتاب الفضائل، نوشته ابوعبدالله احمد بن محمد حنبل شيباني وائلي (241 - 164 ق) يكي از امامان چهارگانه ي اهل سنت و معروف به «امام احمد بن حنبل».

ب - انساب الاشراف، احمد بن يحيي بن جابر بلاذري (م 279 ق)، نويسنده ي فتوح البلدان،

ج - المعجم الكبير، ابوالقاسم سليمان بن احمد بن ايوب لخمي طبراني (م 36 ق) معروف به حافظ طبراني، امتياز مهم اين مجموعه اين است كه احاديث و روايتهاي آن از راويان و محدثان قرن اول نقل شده است.

9- شرح الاخبار في من قتل مع الحسين من اهل بيته، نعمان بن محمد بن منصور (م 365 ق) مشهور به «قاضي نعمان»، تحقيق سيد محمد حسيني جلالي، چاپ اول، قم 1404 ق، 147 صفحه، وزيري.

اين كتاب جز ء سيزدهم از اجزاي شانزده گانه ي كتاب شرح الاخبار في فضايل الائمة الاطهار است و ويژه ي آن دسته از ياران امام حسين عليه السلام است كه از خاندان نبوت بوده و با آن حضرت در كربلا شهيد شدند و گاهي هم از ديگر بزرگان هاشمي چون جعفر طيار و حمزة بن عبد المطلب نام برده و حديث حيات و شهادت آنها را روايت كرده است.

10- فضل زيارة الحسين عليه السلام، محمد بن علي بن الحسن العلوي الشجري (445 - 367 ق)، تحقيق سيد احمد حسيني، چاپ اول، قم، كتابخانه ي آية الله مرعشي، 1403 ق، 122 صفحه وزيري.

اين كتاب حاوي نود حديث در فضيلت زيارت و تربت امام حسين عليه السلام و در ثواب گريه كردن بر آن حضرت است كه بيشتر، از پيامبر صلي الله عليه و آله و امامان معصوم با ذكر سند نقل شده است.

11- مقتل الحسين عليه السلام، ضياء الدين احمد بن محمد مكي حنفي (م ح 568 - 484 ق) مشهور به اخطب خوارزم و خطيب خوارزمي اشراف و تحقيق علامه محمد سماوي، چاپ اول، نجف اشرف، مطبعة الزهرا، 1367 ق، در دو جلد، و چاپ، افست از روي همان چاپ نجف، مكتبة المفيد، قم 1399 ق، در يك مجلد.

يكي از دانشوران معاصر در مورد اين كتاب مي نويسد:

خوارزمي در بيشتر نقلها، سلسله ي راويان خبر را نام مي برد و در برخي موارد از ابومخنف و بويژه تاريخ ابن اعثم كوفي [الفتوح] ياد مي كند. به هر حال، مقتل


خوارزمي مورد اعتماد و وثوق بسياري از دانشمندان عامه و خاصه بوده است. [3] .

12- مثير الاحزان و منير سبل الاشجان، نجم الدين جعفر حلي (645 ق) معروف به «ابن نما»، چاپ ايران، 1318 ق به ضميمه اثر ديگر ابن نماي حلي، قرة العين في اخذ ثار الحسين عليه السلام به صورت چاپ سنگي.

اين كتاب بارها در ايران و عراق چاپ شده و همراه با جلد دهم بحار (چاپ قديم) هم به طبع رسيده است و توسط مظاهر حسين نوگانوي و شريف جواد و... به فارسي ترجمه و چاپ شده است.

13- درر السمط في معالي خبر السبط، قاضي ابوعبدالله، ابن الابار محمد بن عبدالله قضاعي بلنسي (658 - 595 ق)، تحقيق عبد السلام الهراس و سعيد احمد اعراب، چاپ تطوان، 1972 م.

اين كتاب منشآت قاضي قضاعي است كه در مقتل امام حسين عليه السلام انشا كرده است. سعيد بن مسعود ماغوسي مراكشي (1016 - 950 ق) نيز كتاب درر السمط را شرح كرده است. [4] .

14- استشهاد الحسين، محمد بن جرير طبري (م 310 ق)، بيروت، دار الكتاب العربي، تحقيق دكتر سيد جميلي، اين كتاب از تاريخ طبري استخراج و با كتاب رأس الحسين نوشته ي ابن تيميه چاپ شده است.

15- تخميس مقصورة ابن دريد في رثاء الحسين عليه السلام، ابوبكر محمد بن حسين بن دريد ازدي بصري (321 - 223 ق). تخميس كننده: موفق الدين ابومحمد عبدالله بن عمر بن نضر انصاري معروف به «ورل» (م 667 ق)، تحقيق: استاد عبد الصاحب دجيلي نجفي. اين كتاب نخست در نجف اشرف چاپ شد و سپس دار الكتاب آن را در بيروت و مصر افست كرد.

16- فرائد السمطين في فضائل المرتضي و البتول و السبطين، صدر الدين ابوالمجامع ابراهيم بن سعد الدين ابي المفاخر حموني جويني شافعي (722 - 644 ق). نخست در نجف اشرف به تحقيق محمد مهدي آصفي تا باب 27 و در 1383 ق چاپ شد، سپس به صورت كامل و در دو مجلد به تحقيق محمد باقر محمودي در 1400 - 1398 ق، در بيروت منتشر شد و چاپ جديد آن را كه پسران محقق اخير (محمد كاظم و ضياء الدين محمودي) روي آن كار كرده اند، قرار است وزارت فرهنگ و ارشاد، در تهران منتشر سازد.

17- سيرتنا و سنتنا سيرة نبينا عليه السلام، محاضرة الشيخ الاميني، چاپ اول، تهران، مؤسسه الصادق عليه السلام، چاپ دوم، بيروت، 1412 ق، 182 صفحه، وزيري.


در اين كتاب علامه عبد الحسين اميني تبريزي (نويسنده ي اثر جاويد الغدير) عزاداري بر امام حسين عليه السلام و سجده بر تربت كربلا را با استناد به احاديث و كتابهاي معتبر و مرجع اهل سنت، مورد بحث قرار داده و بخوبي از عهده ي اين كار برآمده است. متن و ترجمه ي آن به فارسي بارها چاپ و منتشر شده است. گفتني است كه شاگرد و يار و ياور نزديك علامه اميني، مرحوم استاد سيد عبد العزيز طباطبايي، كتابي را با نام انباء السماء برزية كربلا در استدراك كتاب سيرتنا و سنتنا نوشته اند كه قرار است بزودي چاپ شود. علامه عبد العزيز طباطبايي علاوه بر انباء السماء چندين اثر پر بار ديگري را نيز درباره ي حيات امام حسين عليه السلام و عاشورا تحقيق و تأليف كرده اند كه نام برده مي شود [5] .

18- ترجمة الامام الحسين عليه السلام من كتاب بغية الطلب في تاريخ حلب، لكمال الدين بن العديم بن ابي جرادة الحلبي (م 588 - 660 ق).

19- مقتل الحسين عليه السلام في صحيح ابن حيان (ح 354 - 270 ق). اين دو اثر نيز مثل آثار ديگر مرحوم علامه سيد عبد العزيز طباطبايي قرار است بزودي انتشار يابد. [6] آثار ديگري نيز از علامه طباطبايي يزدي در اين باره هست كه مي تواند پژوهشگران عاشورا را به كار آيد؛ مانند:

الف - الحسين عليه السلام في المصادر غير الشيعيه.

ب - قصيدة في مدح اهل البيت عليهم السلام و رثاء الحسين عليه السلام، شيخ شهاب الدين احمد بن الخطي الفرازي، در ضمن كتاب فوائد الاسفار استاد طباطبايي.

ج - فضائل الامام الحسين في المعجم الكبير للطبراني.

د - الامام الحسين عليه السلام في «خالصة الحقايق»، لعماد الدين محمود بن احمد الفاريابي.

ه - فضائل الحسين عليه السلام في «مسند الفردوس».

و - بطاقات حول البكاء علي الحسين عليه السلام.

ز - العقود الاثني عشر في رثاء سادات البشر، از سيد مهدي بحر العلوم (م 1212 ق) است كه استاد طباطبايي آن را شرح كرده اند. [7] .


ح - المدونات التاريخية لواقعة الطف. [8] .

ط - فضائل الحسن و الحسين عليهاالسلام، من كتب معتمدة معتبرة كثيرة.

ي - تحقيق مقتل الحسين عليه السلام، للخوارزمي.

20- احقاق الحق - «الملحقات» ج 11 و 27، سيد شهاب الدين مرعشي نجفي، قم، كتابخانه مرعشي.

در اين كتاب دو جلد از ملحقات احقاق الحق، احاديث و روايتهايي كه اهل تسنن درباره امام حسين عليه السلام روايت كرده اند، گردآوري و با ذكر اسناد و مدارك نقل شده است.