1. اكثر منابع و متون مربوط به حادثه ي عاشورا، مخصوصا قرون قبلي بر پايه ي روش روايي بنا شده است و سبك و متد تاريخ نگاري آنها بر اساس ذكر روايات مختلف تاريخي و نقل و گزارش است، حال يا به شيوه ي تاريخ نگاريِ مكتب حجاز، به صورت «معنعن»، و يا به شيوه ي تاريخ نگاريِ مكتب عراق، به صورت تداخل روايات و اسناد و يا حذف اسناد. اين منابع از لحاظ مواد خام تاريخي داراي ارزش و اعتبار هستند.

2. به ندرت ديده مي شود كه منابع و متون تاريخي عاشورا در كنار نقل، به روش تركيبي به مقايسه، تركيب، سنجش و ايجاد سازگاري ميان روايات گوناگون تاريخي بپردازند. در اين ميان مي توان به اخبار الطّوال دينوري اشاره كرد كه بهره هايي از روش تركيبي را در خود جاي داده است. (سجادي، فصل3، ص44)

3. اكثر متون مربوط به پديده ي تاريخي عاشورا از لحاظ متد تاريخ نگاري فاقد روش تحليلي اند؛ يعني در كنار نقل روايات تاريخي به تحليل و تبيين و بررسي علل و نتايج آنها نپرداخته ند، مگر در موارد نادري كه در قرون اخير به رشته ي تأليف درآمده اند كه نمونه هايي از آنها در ذيل بررسي خواهد شد.

4. شاخص هاي تبيين تاريخي چه تبيين قانونمند، چه تبيين عقلاني و چه تبيين روايي جز در معدودي از متون تاريخي حادثه ي عاشورا كه نوعاً در قرن اخير نوشته شده اند، مشاهده نمي شوند؛ و ساير آثار فاقد متدي از لحاظ تبيين تاريخي هستند.

در قرن اخير حركت هاي مطلوبي از لحاظ متدشناسي و روش شناسيِ تاريخي در فاز مطالعاتي تاريخ نگاري صورت گرفته است كه قابل تأمل است و از لحاظ روش تحليلي و تبيين تاريخي، با اقسام مختلف آن، محصولات قابل نقدي عرضه شده است كه مبحث عاشورا هم از اين قاعده مستثنا نبوده است.

هر چند مبحث تبيين در فاز پژوهش هاي تاريخي، به طور عام، و حادثه ي عاشورا، به طور خاص، در ابتداي مسير قرار دارد و از لحاظ تبيين قانونمند تاريخي هنوز حركت قابل توجهي صورت نگرفته است، به عنوان نمونه، چند اثر تاريخي را درباره ي حادثه ي عاشورا از لحاظ تبيين تاريخي مورد بررسي و ارزيابي قرار مي دهيم.

البته شاخص عمده ي متون ذيل كه براي ارزيابي تبيين تاريخي گزينش شده اند، تبيين هاي عقلاني است، و با توجه به اين كه در تحليل پديده ي تاريخي عاشورا، از تبيين قانونمند و حتي تبيين روايي بهره ي چنداني نبرده اند و مؤلّفان آنها توجه جدّي به انگيزه ها، آرمان ها، تمايلات و رفتارهاي ساده و پيچيده ي عاملان حادثه ي عاشورا داشته اند، در بحثِ شواهدي از تبيين هايِ تاريخيِ كتب موردنظر، تفصيلاً شواهد و مصاديق عقلاني ذكر شده است.