نخستين شبهه اي كه ممكن است مطرح شود، اين است كه: قرآن، سرودن شعر را شايسته مقام نبوّت نمي داند:

«ما به او شعر نياموختيم و شايسته او هم نبود».

از سوي ديگر، امامت اهل بيت عليهم السلام ادامه نبوّت حضرت ختمي مرتبت است. در نتيجه، اين شبهه پيش مي آيد كه سرودن شعر با مقام امامت، همچون مقام نبوّت، ناسازگار است.

در پاسخ اين شبهه بايد گفت: همان گونه كه پيش از اين يادآوري شد، شعر دو گونه است: شعري كه با تخيّلات كاذب شاعر، آراسته مي شود تا براي مخاطب، شيرين و دل نشين گردد و درباره آن گفته شده: «بهترين شعر، دروغ ترينِ آن است». [1] .



سرودن چنين شعري، نه شايسته مقام نبوّت است و نه شايسته مقام امامت؛ بلكه شايسته مؤمن پرهيزگار نيز نيست. شعري كه به فرموده پيامبر خدا، حكمت است. چنين شعري نه با مقام نبوّت به طور اصولي در تضاد است و نه با مقام امامت.

آري! در خصوص پيامبر خدا، نسرودن شعر، مزّيت داشته است؛ زيرا اگر شعر مي سرود، اتّهام شعر بودن قرآن - كه توسّط مشركانْ شايع شده بود - تقويت مي شد.

به سخن ديگر، سرودن شعر، مانند كتابت، منافاتي با مقام امامت ندارد، همان طور

كه امامان مي نوشتند، ولي پيامبر صلي الله عليه وآله نمي نوشت تا شايعه تعليم ديدن او تقويت نشود. سرودن شعر توسّط امامان نيز از نظر ثبوتي هيچ ايرادي ندارد؛ امّا از نظر اثباتي، بايد سرودن شعر توسّط آنان، اثبات گردد.

دلايلي كه اثبات مي كند امامان از اهل بيت از همه علوم برخوردار بودند، مي تواند برخورداري آنان از فنّ شعر را نيز اثبات كنند، چنان كه در مورد امام علي عليه السلام اسناد فراواني در دست است كه ايشان، شعر مي سرود؛ امّا نمي توان پذيرفت همه اشعاري كه به ايشان نسبت داده شده است، سروده ايشان باشد.

درباره سرودن شعر توسّط امام حسين عليه السلام و صحّت اشعاري كه به ايشان نسبت داده شده است نيز همين بحث مطرح است و براي روشن شدن مسئله، توضيحاتي ارائه مي گردد.

يك. منابع تاريخي، ادبي و حديثي اشعار امام حسين

در منابع تاريخي، ادبي و حديثي، اشعاري به امام حسين عليه السلام منسوب شده است كه در اين جا، فهرست وار به نويسندگاني كه ابياتي چند از اين اشعار را در آثار خود آورده اند، اشاره مي شود:

1. ابو مِخنَف(م 157ق) 3 بيت

2. مُصعَب بن زبير (م 236ق) 3بيت

3. بَلاذُري (م 279ق) 7بيت

4. محمّد بن سعد (ق 3)3بيت

5. طبري (م 310ق) 7بيت

6. احمد بن اَعثَم (م 314ق) 35بيت

7. مسعودي (م 346ق) 2بيت

8. ابو الفرج اصفهاني (م 362ق) 7بيت

9. شيخ صدوق (م 381ق) 8بيت

10. ابوهلال عسكري (م 382ق) 2بيت

11. حُلواني (ق 5ق) 1بيت

12. ابوالحسن علي بن محمّد بن حبيب ماوَردي (م 450ق) 1بيت

13. يحيي بن حسين شجري (م 499ق) 2بيت

14. ابن شهرآشوبِ مازندراني (م 588ق) 86 بيت

15. ابن عساكر (م 571ق) 25 بيت

16. احمد بن علي طَبَرسي (ق 6 ق) 32 بيت

17. فتّال نيشابوري (ق 6 ق) 13بيت

18. خوارزمي (ق 6 ق) 42بيت

19. ابن جوزي (ق 7 ق) 3بيت

20. محمّد بن طلحه شافعي (ق 7 ق) 31بيت

21. ابن عديم (م 660ق) 22 بيت

22. سيّد ابن طاووس (م 664ق) 15بيت

23. علي بن عيسي اِربِلي(م 693ق) 129 بيت

24. ابن منظور (م 711ق) 19 بيت

25. ابن كثير دمشقي (م 774ق) 22 بيت

26. حسن بن ابي الحسن ديلمي (م 841ق) 4 بيت

27. ابن نُما (م 841ق) 19 بيت

28. محمّد بن احمد دمشقي (م 871 ق) 19بيت

29. ابن صبّاغ (ق 9 ق) 34بيت

30. بَحراني (ق11 ق) 75بيت

31. محمّد بن ابي طالب (ق 11 ق) 43بيت

32. نور اللَّه شوشتري (ق 11ق) 125بيت

33. محمّدباقر مجلسي (م 1110 ق) 147 بيت

34. قُندوزي (ق 13 ق) 43بيت

35. شِبلَنجي (ق 13 ق) 20بيت

36. سيّد محسن امين عاملي (م 1371ق) 36 بيت

37. سيّد شهاب الدين مرعشي نجفي (م 1371ش) 28بيت

38. احمد صابري همداني (معاصر) 421بيت

دو. ديوان هاي مستقل

بجز منابع ياد شده - كه نويسندگان آنها اشعاري از امام حسين عليه السلام را در ضمن كتاب، گرد آورده اند و ظاهراً قصد استقصا و جمع آوري كامل را نداشته اند -، كتاب هايي نيز با عنوان ديوان به اشعار امام حسين عليه السلام اختصاص يافته است كه از آن جمله، به اين موارد مي توان اشاره كرد:

1. ديوان الإمام الحسين عليه السلام، كه دو نسخه در كتاب خانه «بايزيد» استانبول دارد و قدمت نسخه آن به حدود قرن هشتم برمي گردد. اين دو نسخه را نويسنده كتاب أدب الحسين عليه السلام و حماسته، ديده و اشعار آن را در كتاب خود، آورده است. تعداد اشعار اين ديوان، 146 بيت است.

گفتني است همين ديوان در يمن به عنوان ديوان الإمام السّجاد عليه السلام به سال 1317ق، به چاپ رسيده است.

2. القول الحسن في شعر الحسين عليه السلام، از عبد القادر الناصر.

نسخه اي از اين ديوان در كتاب خانه عارف حكمت در مدينه منوّره به شماره 227 دواوين، در سي برگ، موجود است.

كتابي به همين نام از ابن الحَجّاج (شاعر شيعي) نيز گزارش شده است و احتمال دارد اين دو، متفاوت باشند.

3. ديوان الإمام الحسين بن علي بن أبي طالب، از محمّدحسين بن محمّدباقر البيرجندي. علّامه شيخ آقا بزرگ تهراني در الذريعة، از اين كتاب، ياد مي كند.

4. ديوان الإمام الحسين عليه السلام، از محمّد بن عبد الرحيم مارِديني، كه در بيروت به

سال 2003م، به چاپ رسيده است. در اين ديوان، 54 قطعه شعر در 293 بيت، گردآوري شده است.

يادآوري مي شود كه اين ديوان را آقاي اميرهوشنگ دانايي به فارسي برگردانده شده و در سال 1381ش، توسّط مؤسّسه فرهنگي موعود، به چاپ رسيده است.

سه. اشعار امام حسين در اين كتاب

در مجموع اين منابع، چه ديوان ها و چه منابع تاريخي، ادبي و حديثي، 1553 بيت به امام حسين عليه السلام منسوب شده است كه با حذف مكرّرات، تعداد آنها بسيار اندك خواهد شد.

در اين كتاب، (حكمت نامه امام حسين عليه السلام)، اشعار منسوب به امام حسين عليه السلام در سه فصل تنظيم شده است:

در اولي (فصل هشتم)، اشعار منسوب به ايشان جمع آوري شده كه مجموعاً 33 قطعه و 133 بيت است.

در دومي (فصل نهم)، تمثّل هاي امام حسين عليه السلام به اشعار ديگران، جمع شده و شمار آنها، پنج قطعه در هجده بيت است.

در سومي (فصل دهم) نيز «ديوان منسوب به امام حسين عليه السلام» - كه نويسنده كتاب أدب الحسين عليه السلام و حماسته، برپايه دو نسخه خطّي به چاپ رسانده - به صورت كامل، درج شده است. اين ديوان نيز حاوي 29 قطعه و 146 بيت است.

چهار. ارزيابي اشعار از جهت انتساب و صدور

چنان كه در ابتداي بحث آورديم، سرودن شعر توسّط امامان عليهم السلام، منعي ندارد و آنچه در اين زمينه اهمّيت دارد، اثبات صدور و درستي انتساب اين اشعار به امام عليه السلام است.

درباره برخي از امامان، (مانند امام علي عليه السلام)، شواهد و قرائن تاريخي بر

صحّت صدور شماري از اشعار و تمثّل ها از ايشان، گواهي مي دهد؛ امّا در مورد اشعار منسوب به امام حسين عليه السلام توجّه به اين نكات، ضروري است:

1. در برخي منابع، بدين مطلبْ تأكيد شده كه امام حسين عليه السلام به شعر شاعراني مانند اَخو الأوس، فروة بن مسيل مرادي، ابن مفرِّغ، ضرار بن خطّاب فِهري و زُمَيل بن اُبَير فَزاري، تمثّل جُسته است.

2. برخي اشعار منسوب به امام حسين عليه السلام، در «ديوان منسوب به امير مؤمنان» آمده است، مانند اين شعر:



الموت خيرٌ من ركوب العار

و العار خيرٌ من دخول النّار



و اللَّه من هذا و هذا جار.

و اين شعر:



يا من بدنياه اشتغل

و غرّه طول الأمل



الموت يأتي بغتةً

و القبر صندوق العمل



و نيز اين شعر:



مضي أمسك الماضي شهيداً معدّلاً

و خلفت في يوم عليك شهيد



فإن أنت بالأمس اقترفت إساءة

فقيد بإحسان و أنت حميد



و لا ترج فعل الخير يوماً إلي غد

لعلّ غداً يأتي و أنت فقيد



و نيز اين شعر:



فأن تكن الدنيا تعدّ نفيسة

فإن ثواب اللَّه أعلي و أنبل



3. آنچه با عنوان «ديوان امام حسين عليه السلام» در فصل دهم ذكر مي شود، با ابيات منسوب به امام حسين عليه السلام در ساير مصادر - كه در فصل نهم آمده است - هيچ

مشابهتي ندارد و اين، خود، دليل عمده براي ترديد در اين انتساب است، چنان كه در هيچ يك از كتب فهرست نگاري و مصادر كهن نيز به اين ديوان، اشاره نشده است.

بنا بر اين، مي توان نتيجه گرفت كه برخي از اشعار ياد شده در فصل هشتم، سروده امام حسين عليه السلام است هر چند برخي از اين سروده ها به ديگران نيز منسوب شده است.

پنج. محتواي اشعار منسوب به امام

در يك بررسي اجمالي مي توان موضوعات و مفاهيم اشعار منسوب به امام حسين عليه السلام را - كه در فصل هشتم آمده اند - چنين دسته بندي كرد:

الف - توحيد و خداشناسي

امام عليه السلام در برخي اشعار، آدمي را به بي نيازي از مخلوق و نياز بردن به درگاه خالق و روزي خواستن از خداوند، دعوت مي كند(14) [2] .

ب - آخرت و زندگي پس از مرگ

در پنج قطعه از اشعار منسوب به امام حسين عليه السلام، به مرگ و آخرت، توجّه داده شده است و اين موضوعات در اين اشعار، جلب توجّه مي كند: عبرت گرفتن از مرگ(1)، عبرت گرفتن از قبرستان(2)، فاني بودن دنيا(12)، برتري مرگ بر زندگي ننگين(11 و 16).

ج - مناجات

يك قطعه از اشعار منسوب، مناجات با پروردگار است(28)و با تعبير: «يا

رب، يا رب، أنت مولاه» آغاز مي شود.

د - توجّه به مكارم اخلاقي

در دو قطعه از اشعار، توصيه ها و سفارش هاي كلّي اخلاقي است(19 و 20)و چند قطعه به نكوهش حرص و آز(16)، زراندوزي(16)و دست دراز كردن در نزد ديگران(13)اختصاص دارد و در يك قطعه، از جود، ستايش شده است(6).

ه - مدايح

امام عليه السلام در قطعه شعري، پدر بزرگوار خويش را مي ستايد(4)، در يك قطعه، مفاخر خاندان خود را بيان مي كند(3)و در چند قطعه، رباب و سكينه(5)برادرش حسن(9)برادرش عبّاس(8)و حرّبن يزيد رياحي(7)را مي ستايد.

و - نكوهش دشمنان

امام عليه السلام در يك قطعه، در روز عاشورا دشمنان خود را نكوهش كرده(21)و در يك قطعه ديگر، يزيد را نكوهش مي كند(22).

ز - رجز

امام حسين عليه السلام در چهار قطعه از اشعار منسوب به ايشان، مفاخر و فضايل خويش را بازگو كرده و از شايسته تر بودن خود براي خلافت، سخن گفته است(21،18،10 و 23). همچنين در رجَزي در روز عاشورا به معرّفي نَسَب و آيين خود، پرداخته است(29).

ح - گوناگون

در لا به لاي اشعار امام حسين عليه السلام، مضمون هاي گوناگون و مختلف ديگري نيز به چشم مي خورند مانند: بيان تنهايي خويش(27)، خداحافظي با سكينه در روز عاشورا(30)، فراز و فرود دنيا(16)، پاسخ به اعرابي(26)و پاسخ به عمرو بن عاص(26).