ببينيم قرآن كريم در رابطه با مصلحان چه مي گويد وانگيزه هاي آنان را چگونه معرفي وبيان مي دارد؟ از مجموع آيات وارد در ارتباط با اين مسأله ، چند نكته را مي توان به شرح ذيل استفاده كرد:

1. در اصلي مخالفت با اصلاح مصلحان از منظر قرآن ، برقراري نظام ظالمانه درزندگي بشري وحمايت برخي افراد از آن نظام در عرصه حيات است . خداوند در اين زمينه مي فرمايد: (و ما ارسلنا في قريه من نذير الاّ قال مترفوها انّما بما ارسلتم به كافرون )؛ما در هيچ شهر و دياري پيامبري بيم دهنده نفرستاديم ، مگر اين كه مترفين آنها [كه مست ناز و نعمت بودند] گفتند: ما به آنچه فرستاده شده كافريم .

نيز در اين باره مي فرمايد: (و كذلك ما ارسلنا من قبلك في قريه من نذير الاّ قال مترفوها انّا وجدنا آبائنا علي امّة و. اين گونه در هيچ شهر ودياري پيش از تو پيامبر انذاركننده اي نفرستاديم ، مگر اين كه ثروتمندان مست ومغرور آن گفتند: ما پدران خود را بر آييني يافتيم وبه آثار آنان اقتدا مي كنيم .

از آيه نخست به دست مي آيد كه علت اصلي مخالفت با انبيا، حاكميت اسراف و اتراف بر عده اي از مردم در زندگي وبرقراري رفتار ستمگرانه بر عده ديگري از افراد جامعه است ؛ يعني انسان هاي ستمگر براي از دست رفتن موقعيت شغلي ومادي خود در مقابل اصلاح مقاومت مي كنند.

از آيه دوّم نيز افزون بر استفاده مطلب گذشته اين ، موضوع نيز استنباط مي گردد كه گاهي افراد سودجو، براي منحرف كردن افكار عمومي وافراد ستمديده كه دنباله رو رفتار سلف خود هستند، با بهانه قرار دادن آن ، در صدد بر مي آيند كه با ادعاي اين كه ميراث گذشتگان با چنين اصلاحي از بين مي رود، در مقابل آن بايستند وسعي كنند در اين راه از افراد ضعيف هم كمك بگيرند.

2. رعايت نشدن عدالت اجتماعي ، علت اصلي ديگر قيام مصلحان از منظر قرآن است . قرآن كريم ، با تكيه بر اين موضوع كه انسان ها بايد دنبال اصلاح باشند و عدل اجتماعي را ميان خود اجراء كنند، اشاره مي كند اگر اين روند در جامعه رعايت نشد،مي بايستي عده اي براي اصلاح اين موقعيت قيام بكنند: (فَلَو لا كان من القرون من قبلكم اولوا بقية ينهون عن الفساد في الارض الاّ قليلاً ممن انجينا منهم ...)؛ چرا درقرون (و اقوام ) قبل از شما، دانشمندان صاحب قدرتي نبودند كه از فساد در زمين جلوگيري كنند؟! مگر اندكي از آنها، كه نجاتشان داديم ....

از اين آيه چند نكته نيز استفاده مي شود: الف ) نهي از فساد در روي زمين و مبارزه با آن براي همه واجب است . ب ) كمي افراد، مجوز ترك اين وجوب نيست . ج ) علت اصلي فساد در روي زمين ، اتراف واسراف است . د) حافظ بقاء يك ملت ، عدل است . ملك با كفر باقي مي ماند وبا بهم خوردن تعادل باقي نمي ماند.

3. برقراري عدل وقسط نيز، علت اصلي قيام مصلحان است . قرآن كريم ، هدف از قيام و ارسال افراد مصلح را برقرار كردن عدل وعمل به ميزان در بين مردم معرفي كرده و متذكر اين مطلب مي شود كه انسان ها در سايه برقراري نظام عادلانه است كه مي توانند به تكامل و سعادت واقعي برسند.

از اين رو در قرآن ، از يك سو مي بينيم كه در تبيين علت قيام موسي عليه فرعون ،عمل كردن وي به استضعاف مردم را گوشزد مي كند: (ان فرعون علا في الارض و جعل اهلها شيعاً يستضعف طائفة منهم يذّبح ابنائهم ويستحيي نسائهم انه كان من المفسدين )؛ فرعون در زمين برتري جويي كرد، واهل آن را به گروههاي مختلفي تقسيم نمود؛ گروهي را به ضعف و ناتواني مي كشاند، پسرانش را سر مي بريد وزنانشان را [براي كنيزي و خدمت ] زنده نگه مي داشت ؛ او به يقين از مفسدان بود.

واز سوي ديگر، در فلسفه نزول عذاب و هلاكت بر قومي ، عمل نكردن آنها به اصل مهم امر به معروف ونهي از منكر و شيوع فساد و رواج ظلم در ميان آنها را مورد اشاره قرار مي دهد: (كانوا لا يتناهون عن منكر فعلوه لبئس ما كانوا يفعلون )؛ آنها از اعمال زشتي كه انجام مي دادند، يكديگر را نهي نمي كردند، چه بدكاري انجام مي دادند!».

وحال آن كه در نقطه مقابل اين آيه به چشم مي آيد: (اولئك هم المفلحون )؛آنها [عاملين به امر به معروف و نهي از منكر] همان رستگارانند.

4. تحريف وتبديل قوانين الهي وآسماني ، علت ديگر قيام مصلحان را تشكيل مي دهد. روشن است كه هرگاه جمعيتي به دين خود پاي بند نباشند و حتي در مقام تغيير آن بر نيايند و به بهانه هاي مختلف از عملكرد خود حمايت و جانبداري بكنند، در چنين وضعيتي ، خداوند درصدد اصلاح آنان بر مي آيد و براي انجام آن افرادي را مأمور مي كند.

خداوند در اين زمينه مي فرمايد: (هو الّذي بعث في الاميين رسولاً منهم يتلوا عليهم آياته ويزكّيهم ويعلمهم الكتاب والحكمة وان ّ كانوا من قبل لفي ضلال مبين )؛او كسي است كه در ميان جمعيت درس نخوانده رسولي از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها مي خواند و آنها را تزكيه مي كند وبه آنان كتاب [قرآن ] وحكمت مي آموزد و مسلّماً پيش از آن در گمراهي آشكاري بودند.