اين صفت از اصول اخلاق حميده و ملكات پسنديده است و آيات شريفه و احاديث در فضيلت آن بسيار است، و در بيش از هفتاد موضع در قرآن مذكور است. از جمله اين آيات است:

(اِنِّما يُوفَّي الصّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِساب) [1] .

(وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذينَ صَبَرُوا اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُونَ) [2] .

(وَ اَصْبِرُوا اِنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرينَ) [3] .

(وَجَعَلْنا مِنْهُمْ اَئِمَّةً يَهْدُونَ بِاَمْرِنا لَمّا صَبَرُوا) [4] .

(اِصْبِرُوا وَ صابِرُوا) [5] .

(وَاصْطَبِرْ لِعِبادَتِهِ) [6] .

(يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اِسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصِّلوةِ اِنَّ اللهَ مَعَ الصّابِرِينَ) [7] .

و از روايات، اين حديث معروف و معتبر كافي است:

«اَلصَّبْرُ مِنَ الْاِيمانِ كَالَّرأسِ مِنَ الْجَسَدٍ لا خَيْرَ في جَسَدٍ لا رَأسَ مَعَهُ، وَ لا في اِيمان لا صَبْرَ مَعَهُ».

از حضرت امير المؤمنين نيز روايت است:

«اِطْرَحْ عَنْكَ وارِداتِ الْهُمُومِ بِعَزائِمِ الصَّبْرِ، وَ حُسْنِ اليَقينِ» [8] .

و از حضرت امام حسن مجتبي ـ عليه السّلام ـ در حديث است كه فرمود:

آزمايش كرديم، و آزمايش كنندگان آزمايش كردند، نديديم چيزي را كه وجودش سودمندتر و عدمش زيان بارتر باشد از صبر. با صبر همه امور مداوا مي شود، و صبر بغير خود مداوا نمي شود [9] .

راجع به فضيلت صبر و تعريف و مراتب و درجات و اقسام آن، مراجعه به كتابهاي حديث و اخلاق مانند بحار، المحجة البيضاء، جامع السعاده و معراج السعاده مفيد و سودمند است.

راغب در مفردات القرآن مي گويد:

«اَلصَّبْرُ حَبْسُ النّفْسِ عَلي ما يَقْتَضيهِ العَقْلُ وَ الشَّرْعُ اَوْ عَمّا يَقْتَضِيانِ حَبْسَها عَنْهُ»

صبر، وادار كردن نفس است بر طبق فرمان عقل و شرع، يا حبس و بازداشتن نفس از آنچه عقل و شرع بازداشتن نفس را از آن لازم مي شمارند.

از آيات و روايات، علاوه بر آنكه بلندي مقام و رتبه صابران معلوم مي گردد، دانسته مي شود كه صبر، كليد بركات و مقدمه نيل به تمام مقامات معنوي و شرط توفيق در هر كار و كسب هر فضيلت است.

حسين ـ عليه السّلام ـ در مقام صبر امتحاني داد كه دوست و دشمن از آن در شگفتي شدند، بلكه فرشتگان آسمان (برحسب فقره زيارت ناحيه مقدسه: «وَلَقَدْ عَجَبَتْ مِنْ صَبْرِكَ مَلائِكَةُ السَّماءِ» [10] نيز از آن صبر و شكيبايي در تعجب ماندند، و ظهور اين فضيلت از آن حضرت بنوعي شد كه سخن از صبر و خويشتن داري آن امام شهيد از توضيح واضحات است مع ذلك از جهت فائده اخلاقي چند قسم از اقسام عالي صبر را بيان مي كنيم و سپس موقف عظيم و بي نظير آن حضرت را در هريك نشان مي دهيم:

صبر در جهاد: صبر در جهاد اينست كه مجاهد في سبيل الله به واسطه ورود جراحات و زخم اسلحه پشت به ميدان نكند و از زخمهاي كاري، پريشان خاطر نشود و روحيه اش از يورش و حمله دسته جمعي قواي مسلّح دشمن ضعيف نگردد.

يكي از علل فتوحات مسلمانان در صدر اسلام همين حال صبرشان در جهاد بود كه براي كسب ثواب و فوز به قرب خدا در ميدانهاي نبرد، آسوده حواس و با اطمينان صابرانه جهاد مي كردند. قرآن از اين مردم مدح كرده، و صبر در حين بأس كه در آيه ي:

(وَ الصّابِرينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ، وَ حينَ الْبَأْسِ) [11] .

ذكر شده همين صبر در هنگام جهاد و قتال است.

و در آيه ديگر مي فرمايد:

(كَمْ مِنْ فِئَة قَليلَة غَلَبَتْ فِئَةً كَثيرَةً بِاِذْنِ اللهِ وَاللهُ مَعَ الصّابِرينَ) [12] .

اين افتخار در ميدانهاي جهاد اسلامي در درجه نخست نصيب علي ـ عليه السّلام ـ و خاندانش بود كه در هيچيك از جنگها پشت به جهاد نكردند. علي ـ عليه السّلام ـ در جنگ بدر، حنين، احزاب و غزوات ديگر كه شركت داشتند در نهايت صبر و تحمل، ثابت قدم بودند به طوري كه در جنگ احد نود جراحت بر بدنش رسيد و همچنان رزم مي كرد و از پيغمبر و اسلام مردانه و صادقانه دفاع نمود. برادر آن حضرت جعفر بن ابيطالب در جنگ موته بيش از هفتاد زخم شمشير و نيزه بر بدنش وارد شد، و آن مجاهد في سبيل الله پرچم اسلام را نگاه داشت تا دستهايش را قطع كردند، و همچنان ثبات ورزيد تا او را برحسب بعضي تواريخ به دو نيمه ساختند.

حسين ـ عليه السّلام ـ به روايت ابن اثير و مسعودي و نقل عقّاد، سي و سه طعن نيزه، و سي و چهار زخم شمشير و خنجر برداشت كه اين شصت و هفت زخم بغير از زخم تيرها بود.

عقّاد نقل كرده كه مجموع جراحاتي كه اثرش در لباس آن حضرت بود صدو بيست جراحت بوده بلكه از بعضي روايات استفاده مي شود كه مجموع جراحات وارده بر آن بدن عزيز خدا از شمشير و تير و نيزه و سنگ، بيش از سيصد و ده جراحت بوده است و به اتفاق تمام اين زخمها از پيش رو و سينه مطهر بر آن حضرت رسيد [13] .

با اين كثرت جراحات جنگ مي كرد و رجز مي خواند و حمله هاي مردانه مي كرد و تا ممكن بود سواره و سپس پياده، و حتي آن وقتي كه بر زمين افتاده بود با كمك شمشير برمي خاست و آن مردمي را كه ننگ عالم انسانيت شدند از خود دور مي كرد، و دفاع مي نمود و صبر داشت.

صبر در مصيبت جوانان و برادران و اصحاب: اين نوع صبر از صبر بر جراحات، و آلام بدني به مراتب دشوارتر، و از پا درآورنده تر است. اما حسين كه صبر و شكيبائيش از كوههاي عالم بيشتر بود در داغ مرگ جوانان و برادران، و مصيبت بهترين اصحاب و ياران كه همه را با لب تشنه در پيش رويش به فجيع ترين وضعي شهيد مي ساختند و بدنشان را پاره پاره مي كردند، صبري كرد كه از آغاز عالم تا به حال چنان صبري از كسي آشكار نشده است. طفل شيرخوارش را در بغلش تير مي زدند و هلاك مي كردند. فرزند كوچك برادرش را در آغوشش بعد از آنكه دستش را با شمشير قطع كردند به طوري كه با پوست آويخته شد، شهيد كردند.

كودك خردسال ديگرش را كه لرزان از خيمه بيرون آمده بود با ضربت عمود، تشنه كام كشتند. در تمام اين مصيبات جانكاه صبر مي كرد، حتي كودكي را كه شمشير دشمن دستش را قطع كرده بود مانند مردان دنيا ديده؛ امر به صبر مي كرد و مي فرمود:

«يَا ابْنَ اَخي اِصْبِرْ عَلي ما نَزَلَ بِكَ، وَ احْتَسِبْ في ذلِكَ الخَيْرَ»

برادرزاده ام! صبر كن بر آنچه كه بر تو وارد شده (از بلاها و مصيبت ها)و اينها را خير حساب كن!.

اهل بيتش را در معرض اسيري مي ديد با اينكه اين مصيبت براي او كه مجسمه ي غيرت و مردانگي بود بسيار سخت و جانگداز بود صبر فرمود، و آنها را به صبر و وقار و خاموشي و خويشتن داري سفارش مي كرد و برحمت خدا مژده مي داد و مي فرمود:

«وَ رَحْمَةُ اللهِ لاتُفارِقُكُمْ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ».

صبر در غضب و خشم: از پيامبر اعظم صلّي الله عليه و آله وسلّم ـ روايت است كه نيرومند كسي است كه به هنگام خشم، مالك خويش گردد. حسين عليه السّلام ـ هرگز تحت تأثير خشم و غضب كاري را انجام نداد، در هنگام غضب برخود مسلط بود؛ و اگر تمام عوامل خشم فراهم مي شد آن حضرت از طريق اعتدال و ميانه روي و راه صواب به قدر چشم برهم زدن بيرون نمي شد.

علائلي مي گويد:

غلامي از غلامانش آب بر دست مباركش مي ريخت ابريق از دستش در طشت افتاد، آب طشت بر روي مقدسش پاشيد. غلام عرض كرد: اي آقاي من! «وَالْكاظِمينَ الْغَيْظَ». فرمود: خشمم را فرو خوردم. غلام گفت: «وَالْعافينَ عَنِ النّاسِ». فرمود: عفو كردم از تو. عرض كرد: «وَ اللهُ يُحِبِّ الُْمحْسِنينَ» [14] .

فرمود:

«اِذْهَبْ فَاَنْتَ حُرٌّ لِوَجْهِ اللهِ الْكَريم»

برو كه تو در راه خدا آزادي! [15] .

و يكي از نمايشهاي حسن خلق و كرم آن حضرت كه نشان مي دهد آن امام شهيد در برابر عوامل غضب و خشم و كينه، كمال قدرت و ايستادگي را داشت سيراب كردن لشكر حرّ است. وقتي در گرمگاه روز رسيدند و حضرت ديد به سختي تشنه هستند، فرمان داد تا به آنها و اسبهايشان آب بدهند. برحسب امر امام تمام سپاه دشمن را از مرد و مركب سيراب كردند و برپاها و شكم چهارپايانشان آب پاشيدند.

علي بن طعان محاربي گفت: من پس از همه رسيدم آن بحر مكرمت و نور ديده ي ساقي كوثر مرا به آن حال ديد، به زبان مبارك به نهايت لطف و مرحمت به لغت حجاز فرمود:

«يَابْنَ اَخِي اَنْخِ الراوِيَه»

برادرزاده! شتر را بخوابان.

من معني كلام امام را ندانستم امام دانست كه نفهميدم فرمود: «اَنْخِ الْجَمَلَ». من شتر را خوابانيدم، فرمود:

«اخنث السِقا»

دهانه مشك را بر گردان و آب بنوش!

من نتوانستم، امام پيش آمد و دهانه مشك را به دست مبارك پيچيد تا آب نوشيدم [16] .

و ديگر از نمونه هاي صبر آن حضرت امتناعي است كه از شروع كردن به جنگ داشت، با اينكه مي دانست آن لشكر كفر پيشه به هيچوجه بر او و عزيزانش رحم نمي كنند، و با اينكه از آنها كارها و حركاتي سر مي زد كه صبر بر آن اعمال نكوهيده دشوار بود، آن حضرت حجت را بر آنها تمام ساخت نه خود و نه اصحابش دست به اسلحه نبردند.

موقعي كه نامه ابن زياد به حرّ رسيد و در آن دستور داده بود كه حرّ بر حسين ـ عليه السلام ـ كار را تنگ بگيرد، و ايشان را در بياباني بي آب و سبزه فرود آورد؛ زهير بن القين به امام عرض كرد:

«به خدا قسم! آن سپاهي كه پس از اينها بيايند بسي بيشتر باشند، اجازه بده تا هم اكنون با اين گروه نبرد كنيم» آن حضرت فرمود:

«من ابتدا به جنگ نمي كنم».

همچنين وقتي آب را بر روي امام و اصحابش بسته بودند و در لشكرگاه آن حضرت جانداري نبود از زن و مرد، كوچك و بزرگ، جوان و پير، بيمار و سالم؛ حتي اسبها و مراكب، مگر آنكه تشنه بود و صيحه تشنه كامان همواره به گوش امام مي رسيد از ابتداي به جنگ خودداري كرد.

حتي وقتي جرثومه ي شرارت و خباثت، شمر ملعون روز عاشورا به خيام طاهره نزديك شد و در پيرامون خيمه هاي جلالت و عظمت مي گرديد تا نقطه اي را كه از آنجا ميتوان به خيام و لشكرگاه امام حمله كرد، معين سازد، خندقي را ديد كه آتش در آن افروخته اند؛ بانگ برداشت و به امام جسارت كرد.

مسلم بن عوسجه كه در تيراندازي مهارت داشت اجازه خواست شمر را با تير بزند، و زمين را از لوث وجود خبيث آن دشمن خدا پاك سازد، حضرت اجازه نفرمود، چون از ابتدا كردن به جنگ كراهت داشت [17] مثل اينكه مي خواست جنگش با آنها صورت دفاع داشته باشد.

يكي ديگر از نمونه هاي گذشت و عفو و صبر آن حضرت ـ كه به مفاد آيه ي شريفه ي:

(وَ لَمَنْ صَبَرَ وَ غَفَرَ اِنَّ ذلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الاُْمُورِ) [18] .

دليل بر عزم محكم، و قوت تصميم و بلندي همت است ـ قبول توبه ي حر و آنهمه ملاطفت و محبتي است كه نسبت به او از آن معدن صبر و حلم و عفو و بخشش صادر شد.

صبر در تشنگي: اين شكيبائي سخت دشوار است، خصوص اگر تشنگي در نهايت شدت باشد. تسليم نشدن به دشمن با زحمت تشنگي، علامت تصميم و عزم راسخ فوق العاده است. شايد در تاريخ موردي را پيدا نكنيم كه آب را بر روي طرف بسته باشند و او از تسليم خودداري كرده باشد.

برحسب تواريخ و كتابهاي معتبر مقتل از روز هفتم محرم آب را بر روي آن حضرت و خاندان و اصحابش بستند از آن روز تا عاشورا اگر هم يكي دو مرتبه به وسيله حفر چاه و كوشش حضرت عباس قمر بني هاشم آبي تهيه شد، طبعاً سالمندان و بزرگان از آن استفاده نمي كردند و فقط اطفال و خردسالان و مراكب زبان بسته را يكي دو وعده با آن آب دادند؛ بنابراين داستان تشنگي امام عليه السّلام ـ فوق العاده غم انگيز و شكيبائي آن حضرت بر رنج تشنگي تحير آميز است.

كسانيكه گرماي عراق را ديده اند مي دانند كه تحمل تشنگي چند ساعت در آنجا طاقت فرسا است. زحمت جهاد در آفتاب سوزان و كثرت جراحات و ريزش خون، همه باعث شدت تشنگي است ولي آن امام تشنه كام بر اين رنج عظيم صبر فرمود، و تسليم آن ناكسان نگرديد. صَلَّي اللهُ عَلَيْكَ يا اَبا عَبْدِالله.

صبر در اطاعت فرمان خدا: معلوم است كه ظهور تمام اقسام صبر از آن حضرت براي اطاعت فرمان خدا بود، و براي امتثال امر خدا از آنهمه بلاها و مصيبتها استقبال كرد و پيشنهادهائي را كه دوستان يا دشمنان دادند كه با يزيد بيعت كند يا بنحوي با او به سازش و سكوت رفتار نمايد نپذيرفت و ردّ كرد.

خواننده گرامي! شخصيت عظيم و مناقب و كرائم اخلاق حضرت سيدالشهداء عليه السّلام ـ در هرناحيه آنقدر وسيع است كه با بسط مقال يا تأليف كتابهاي مستقل هم نمي توان جمال آفتاب تمثال آن خلق و خوي را نشان داد، لذا ناچار به ايجاز و اختصار پرداختيم، و بطور جامع و خلاصه مي گوئيم كه آن حضرت در علم و معرفت و حلم و فصاحت و بلاغت [19] و خلق و خوي سرآمد تمام خلق بود.