مسلّم است كه ارزش واقعي انسانها به علم و كمالات و فضايل و صفات اخلاقي است.

افراد بشر هر چند از جهت جسم و ظاهر و لباس و مكان و مال و مقام و اينگونه عوارض با هم تفاوتهائي دارند ولي اين تفاوتها سبب امتياز آنها بر يكديگر نيست. آن چيزي كه سبب امتياز حقيقي است، علم و فضيلت و اخلاق و رفتار نيك است.

به عبارت ديگر: فضيلت آدميان در تمتع از لذائذ حيواني، و برخورداري از آنچه ما به الاشتراك انسان و ساير حيوانات است، نيست بلكه كمال آدمي وابسته به ما به الامتياز او از حيوانات است.

هرچه بهره او از اين ما به الامتياز بيشتر باشد، فاصله اش از عالم حيواني زيادتر و در عالم انسانيت جلوه و نمايش انساني او بيشتر مي شود.

بسياري از انسانها هستند كه به صورت انسانند اما به سيرت و معني، در همان عالم حيوانيت مانده اند. بعضي هم فاصله اي را كه بين عالم حيوانيت محض و انسانيت كامل عيار است طي مي نمايند و در اين فاصله گاه در يك نقطه توقف مي كنند و گاه به سير خود ادامه داده تا به سرحد انسانيت كامل و تمام عيار مي رسند.

علم و اخلاق و معارف افراد، نشان دهنده ي مقدار سير آنها و مراحلي است كه از اين فاصله پيموده اند.

انسان فطرتاً شيفته اخلاق پسنديده است، و صاحبان مكارم اخلاق را دوست مي دارد، و تحت تأثير مناظر حساس اخلاقي قرار مي گيرد.

در تمام قرون و اعصار، عدالت، طهارت نفس، امانت، صداقت، استقامت، ثبات قدم، شجاعت، صراحت لهجه، صبر و حلم، وفاي به عهد، تواضع، رحم، احسان، اغماض و گذشت، فداكاري و ايثار، آزادي خواهي و خدمت به همنوع، و ساير صفات حميده محبوب بشر بوده، و هرچه هم شكل دنيا عوض شود، و ظواهر زندگي تغيير كند در اين احساس بشر و احترام او از نيكوكاران و نيكوخويان، تغييري حاصل نمي شود.

چنانچه صفات رذيله مانند، حسد، تكبر، نفاق، ظلم و بي رحمي، خيانت، دروغ، كينه توزي و خودبيني، هميشه مورد تنفر و نامطبوع بوده است.

علم اخلاق بر اساس همين توجه فطري انسان و درك باطني او به وجود آمده است.

راجع به اخلاق حميده و اضداد آن، اطلاع بر تحقيقات و مطالعات علماي علم اخلاق و معرفة النفس براي كسي كه در مقام تهذيب اخلاق خويش باشد لازم و سودمند است.

برنامه هاي تربيتي و اخلاقي اسلام كه آخرين اديان آسماني است، عالي ترين و جامع ترين برنامه هاي اخلاقي است و علاوه بر آنكه اخلاق، موضوع يك قسمت مهم احكام و فصل مخصوصي از تعاليم اسلام است، در ضمن تعاليم و احكام ديگر نيز جنبه ي تربيت و تكميل نفوس رعايت شده و در احكام عبادات و معاملات، واجبات و محرمات، تكاليف روزانه، انفاقات و معاشرت با مردم حتي در جهاد با كفار؛ تربيت جامعه و پرورش فكر و اراده و اصلاح باطن كاملاً ملاحظه شده است.

مجاهده ي با نفس و رذائل اخلاقي را، «جهاد اكبر» ناميده اند، و حسن خلق را نشانه ي كمال ايمان معرفي نموده اند.

دانشمندان و فلاسفه ي اسلام، با اقتباس از تعاليم اخلاقي اين دين بهترين كتابها را در علم اخلاق نوشته، و ادبيات عرب و عجم هر دو نمونه ي اين دستورات و برنامه هاي اخلاقي است.

كلمات جامع پيغمبر اعظم ـ صلّي الله عليه و آله ـ، و خطبه ها و كلمات قصار اميرالمؤمنين و ساير ائمه طاهرين ـ عليهم السّلام ـ،و محامد اخلاق و كرائم صفات هر يك سند افتخار مسلمين و دليل زنده كمال برنامه هاي تربيتي اسلام است.

از تشويقات و فضايل و ثوابهائي كه براي هر يك از صفات حسنه فرموده اند ميزان توجه و اعتناي اسلام به پرورش اخلاق معلوم مي شود.

در قرآن مجيد در سوره آل عمران آيه 164، و سوره جمعه، آيه 2 برنامه كار و دعوت پيغمبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ با صراحت در سه قسمت خلاصه شده است:

1 ـ تلاوت آيات خدا.

2 ـ تزكيه و تربيت نفوس.

3 ـ تعليم كتاب و حكمت.

و در حديث معروف است كه فرمود:

«اِنَّما بُعِثْتُ لاُِتَمِّمَ مَكارِمَ الاَْخْلاقِ» [1] .

شخص پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ به تمام اخلاق فاضله و صفات ممتازه آراسته و در حسن اخلاق، يگانه نمونه ي كمال بشري و به تصديق دوست و دشمن مثل اعلي، و سرآمد تمام مردم بود.

راجع به صفات پيغمبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ، خلق و خو، روش و رفتار آن حضرت علاوه بر آنچه كتابهاي سيره و تواريخ نوشته اند متبحرين در علوم اسلامي و دانشمندان بزرگ كتابهاي مخصوصي نوشته اند كه مطالعه آنها براي راهنمائي انسان به اخلاق و فضايل، كافي و وافي است.

اهل بيت و اوصياي رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ نيز در اخلاق و علم و عمل نمونه ي آن حضرت و به اتفاق موافق و مخالف، برجسته و نابغه بودند.

اميرالمؤمنين، فاطمه زهرا و حسنين و سائر ائمه ـ عليهم السّلام ـ هر يك نماينده ي تكامل و ترقي انسان، و امتداد خلق كريم و عظيم نبوي بودند، و تابش معنويت اخلاق پيغمبر در وجودشان آشكار بود.